Еңлік-кебек

Жігіт шығады. Бірақ тыстағы сәл даурық бөгетті бұзып кимелей, екпіндей басып Абыз кіріп келеді. Қолында ұзын ақ таяқ, үстінде өзге қазақтан бөлек ұзын ақ кебентай. Басында ақ бөрік. Кіре бере екі биге қатты қадала, катып қарап калыпты.

А б ы з. Е-е-й, өңкей би! Жас кірмесе мен кірем!.. Жұрт есітпесе мен есітем кесігінді... Баса кірдім үстіңе... Келдім қаралы қуыс шатымнан жаралы бауырымды сүйретіп!. . (Адымдап төрге шыға береді).

Б и. (Жақтырмай, Көбейге). Кім еді бұған атой берген түге!..

А б ы з. Өзім... өзім. Тарт жалаңды жазықсыздан... Айта бер айтпақ нарқыңды!.. (Екі би Абызга карасды, амалсыз көнген ажар байқатады).

Б и. Неге келдің жел аударған қаңбақтай?!

А б ы з. Шер ыршытты шабақтай. Сездім, Кеңгірбай, сездім сұмдық салқынын.

Қараменде. Еp азаматтың әлгі бір сөзінде жалын тұр ғой, елдік тұр. Тобықты сағы сынғалы отыр. Көбекті қолыңнан өлтіріп қойып бәрібір тыныш отыра алмайсың. Сені мен маған да қиын кезең болмас осындай? Дадаңның баласы да Кеңгірбайға өкпелі едім деп отырып қалмас. Шексіз шыдам жоқ. Бермеу керек Кебекті!

Б и, Уай, Көбей... Осы мына бабаңның өзінен басқа келген бар ма елінен?

К е м б а й. Әзір келген кісі жоқ, Бидің өзі ғой. . .

Б и. Қолсыз сайраған тілді қайтейін. Қызыл тіл мен қу жақтан бұндағы Тобықты да кенде емес қой. Өз артыңа қарамасаң басқа шығар жол жоқ.

Қараменде. Өзің болсаң, өзіңе сен! Бәрібір шық Найманның қарсысына!

Б и. Қыздарымның қызыл тілі ғой!

Қараменде. (ашуланып). Қасқырша өз күшігіңді өзің жейін дедің бе?

Б и. Даланың улы тілін ауру денеме тағы да сүқтың ба кезін аңдып? Бауырлығынды бұдан бұрын да сынағанмын. Елжіреген жүректі көргем жоқ-ты.

К ө б е й. Билер, бұларың не? Ескі жараны білтелемей, мына сергелдең болған елге жол табатын жөндерінді айтсаңдаршы!

А б ы з. (Қарамендеге). Уа, Қараменде, сені жұрт баба десе, мен сенен де гөрі кәрімін! Қостамаймын Кеңгірбайды, құптамаймын сені де. Елің... елің жоқ па еді дадандай! Елің болса, қолың қане?! Тіпті тобың болмасын, тобырың кәне?! Не тұрысың... Мұтылып қу томардай?! Жапа-жалғыз ку сояудай... He көмекке, кай керекке келдім дедің? Ер сәлемі әкелсе, ерте келмес болар, ер азамат тұрғысын! Сылдыр сөзбсн шығарып сап, сынайын деп кепсің ғой. Алданбаймын... Алдамаймын!

Қа р а м е н д е. Жетті... жетті тілің сүйегіме! Тоқтат, Абыз!...

А б ы з. Өзің айт... Барыңды жиын да, тек ба нды сүйіп айт, Кеңгірбай.

Б и. Бауыр... бауыр! Менің атам Әнет бабам пе еді?..

А б ы з. Не дейсің! Не деп келесің сен? Әнет бабаң... Әнет бабаң серік пе саған... бұ шақта! О-о-о!.. Сонау... сонау ма? Қалқаман — Мамыр етпек пе ең? Сұмдық! Ерінің жаны, бөрінің аузына түскен сұмдық заман! Сұм заман!

Б и. (ақырып). Доғар тіліңді! Жоғал!

Абыз. Сездім, Кеңгірбай, кетермін, сұмдық салқынын сезгеннен кетермін! Жақын елдерді екі жарып алып, жарғылап тұр тағы да! Жетісерсің сонымсн би мен бек! Үздім күдер сендерден, елімнен — сонау найман елімнен сұрап алам жас жанын! Араша тілей, соған барам! Соған сенем, сенем де!

Б и. Жоғал бәрің көзімнен! (Көбейге) Шығар, шығар мына екі қаңбақ шалынды!.. Бар... бар, есіттім үндерінді! (Көбей, Кембай... Қараменде мен Абызға ойысып күңкілдейді. Анау екеуі қатар тұрып екі бөлек шыға береді. Қосдәулетке). Шақыр. Шақырып бер маған Еспембетті!.. Еспембетті шақыр қасыма!. . (Қосдәулет шыға жөнеледі).

К ө б е й. (екі шалды шығарып). Еспембет, Еспембет!

Кембай. Бұларды кетіріп қасына алары кім? Еспембет пе? Би. Керек еттім жау биінді... Иә, иә! Арыламын өзімнен!.. Өз құлағыммен өз аузынан есітем!.. (Сыртта “Еспембет, Еспембст, Еспембет!” деседі).

Б и. (Кедейлерге. Сендер де барыңдар, оңаша... оңаша бер маған Еспембетті!..

Дауыстар: “Еспембет, Еспембет, Еспембет!” — деседі. Көбейлер шыға беріп, есік шалқасынан ашылады. “Еспембет, Еспембет!” деген дауыстармен қатар, қатты адымдап Еспембет кіріп келеді. Екі би үнсіз қарсы қарасып қалған.

Ш ы м ы л д ы қ.

(М. Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 9 том. А. , Жазушы, 1981. 40-41-б. ).

4-003

Ғабит МҮСІРЕПОВ

250 ЖЫЛ БІРГЕ

Сол кезде дүниеде бар қазақ халқының қай рулары болса да қазір он екі атаға жетті. Әкеңнің әкесіне, шешеңнің шешесіне қанша қадалып қарасаң да, ол кездегі аталарыңның бейнелерін көз алдыңа келтіре алмайсың. Ол адамдардың арман-мүдделері де басқа. Ерлік- батырлықты, мейірім-қайрымдылықты, ар-ұятты түсінулері де басқа: байырғы күйінде, астарсыз, қалпында. Ақыл-ой, сана-сезімнің өресі де, тайыз-тереңдігі де бүгінгімізбен салыстыруға келмейді.

Сондай бір кезеңде қазақ халқының елдік беделіне басылған бір қара таңба бар. Таңбаның мәні “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама!” – деген сөздерде. Тегі бүл қазақ халқының етінен өтігі, жүрегіне басылған таңба болу керек. Өз тұсында, өз тұсы түгіл одан кейін жүз елу жыл бойында қағаз бетіне түспеген осы бір сөздер бір әрпі бұзылмай біздің заманға жетті. Қандай шешен, қандай ақын болса да осы ескі сөйлемді қайта қарастырғысы келе қалса, тап өзіндей етіп шығара алмас еді. Бүған бәс тігуге болады! Бұл өзі қазақ халқының сөз қасиетін білген, меңгерген кезі ексн.

Аш-жалаңаш шұбырған елдің соңынан аппақ шаң шұбатылып барады... Адам табандары да аппақ-ақжем. Шегі-шеті жоқ шөл далада әуелі бала бесіктері қалып бара жатыр еді, келер күндерде балалардың өздері де қалды. . . Ұзамай балалардың аналары да қала бастады. Қашқан елді қуып келе жатқан заңғар құба қалмақ өлі әйелді басқандарына мәз, ыржаң-ыржаң.

Кәрі-құртаңдар да қала бастағалы қашан... Тобықты елінің әділ биі, ел әруағы деп сиынған Әнет Бабасы да ақ шаңға тұншығып шөл далада тірі қала барды. Тобықты елі тәңіріден соңғы қадірлейтін бабаларын қу далаға тірі тастап кетсе де, оның әруағына сиынып кетіп барады:

— Иә, Әнет бабамыздың аруағы, қолдай гөр, жебей көр!..

Ел осылай шұбырып барады. Әйелдер сол шұбырындыда жүріп шығарып алған “Елім-ай” деген әнді ыңырсып келеді.

Ел соңында оңдырмай жеңген жау —- құба қалмақ заңғар! (Қазактың заңғар дейтін сөзі — әдеп-ұятты білмейтін көргенсіз деген мағынаны білдіреді. Мен соны ұятсыз жұрт жоңғар дегені деп ойлаймын. F. М. ).

Мал өсірген көшпелі елдер соқтығыспай отыра алмайды. Бірде жеңеді, бірде жеңіледі. Құба қалмақ жоңғармен қазақ халқы бұған дейін жүз жылдай алысып келгсн. Бірін бірі ойсыратып жеңіп, көлемді жер тартып ала алған емес. Ал енді бұл жолы... құба қалмақ жыға жеңді — бұл Тоуке хан өлгеннен (1718) бес жыл кейін болған оқиға еді.

Қазақ жері батыста қалмақпен, казак-орыспен шектес. Солтүстігінде башқұрт. Сыр бойындағы қазақ елі Хиуа, Қоқан, Бүқара, Ташкентпен көршілес. Бұл жерлердің бірде-бірінде тыныштық жоқ. Мал барымтасы, адам тұтқыны, керуен тонау — мұның бәрі де күнделікті қарым-қатынастар. Сырдария бойында бірнеше жерде құлдар мен күңдер базары бар. Сонау Бейбарыстан бастап талай қазақ сатылған, әлі де сатылып келеді. Құлдық-күндіктен аман бір ел жоқ.

Жалпы жағдай осылай болған соң Тәуке хан ұлы Петр патшаға бес рет елші жіберген. Бірақ олар Тобыл-Түменнен әрі аса алған емес. Сары, Тұманшы батырлар, Келден, Тұрқы билер Сібір түрмелерінде шіріп өлді. Көшімнің бірдемелері ме, жол тонаушылары ма, кім біледі, қағаздары жоқ, жатсын дейді Сібір төрелері.

Тәуке, Әбілхайыр, Қайып үшеуі 1817 жылы жолдаған арыздары Сібір губернаторы Гагарин арқылы Ұлы Петр патшаға жеткен аңық, Бұл жай тарих бетіне түскен. Ұлы Петрде “еркімізбен бағынар едік” деген Тәуке ханның арызына қагты көңіл аударған. Гагаринге келісімді аяқтауға тапсырған. Гагарин де әңгімені аяқсыз қалдырмағанға ұқсайды. Бірақ келер жылы Тәуке қайтыс болған, Гагарин Москваға ауысқан. Іс аяқталмай қала барған. Яғни, орыс халқына қосыламыз, орыс халқына бағынамыз деген әрекет Тәуке тұсында, Тәукенің өзінен басталады.

Тәуке өлген соң қазақтың қүнерез құнсыз хандары қазақ елін үшке бөліп бытыратып әкетеді де, “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға” ұшыратады.

1726 жылы Қойбағар деген кісі Сүгір, Едікбай, Шияп, Қажыбай, Көлбай деген старшындардың және бірталай

ақсақалдардың атынан орыс патшалығына бағынуды өтініп Петербор барған. Сол кездегі қазақ халқының хал-жайын жітірек тексеріп қарасаң “орыс патшалығына бағанамыз” деген ой ең алдымен еңбекші елдің ішінде туғаны байқалады. Хандар хандығын қорғап бағынғысы келеді, қара халықтың ойлайтыны — өз мұңы. Ол қайғы-мұңның ішінде хандарынан көрген қорлық-зорлығы басым.

Қалайда біріне-бірі қарама-қарсы тұрған екі тілек орыс патшалығына бағыну жолында бірлестік тапты, ұмтылған жоқ, қосылған жоқ, келісімге келді. Содан бері орыс халқымен бірге жетіліп келеміз.

“Қазақ деген халықтың аты Шығыс жазушыларының айтуларында хрестиян жаңа дәуірінен әрірекке кетеді”, — дейді А. Левшин. Мұнда айтылған “Шығыс ” кім екенін біздің тарихшылар әлі аңықтаған емес. Өзге авторлар ІХ-ХІ ғасырларды меңзейді. Біздің беделді тарихшымыз академик Әлкей Марғұлан “Араб жолаушысы Әл-фахиқ жаңа эрамыздың IX ғасырында Каспий мен Арал теңіздерінің солтүстігінде қазақ деген көп ел бар дегенің куәландырады. Бұл түұтарда қазақ көп ел болмаса Шыңғысхан мен Ақсақтемірдің қырғындарынан кейін Қасымханның тұсында миллионға толмас еді, 300- 400 мың әскер де шығара алмас еді“.

“Қазақ халқы сан жағынан да, жер-суы жағынан да Азия материгін жайлайтын түрік нәсілдес елдердің ішіңде бірінші орын алады (Осман түркінен кейінгі екінші орын),“ — дейді А. Н. Седельников XX ғасырдың басында. (Россия, том 18, Киргизский край, 1903 г. 199-бет), Бұл пікірлер біріне-бірі байланысты, сабақтас шымдықтар екені даусыз.

Арғы замандарда қазақ атының іздері, барлық түрік нәсілдес елдермен бірге Кытайдың шығыс жақ бетінде де қалған. Түрік батыры — Құтлық 679-693 жылдар арасында қытай империясына қарсы көтеріліс жасаған. Сол тұста айтқан Құтлық батырдың бір сөздері тарих бетіне түскен. Ол сонда былай деген ғой: “Қытай қолында кандай ерлеріміз құл болып қалды, қандай таза сұлу әйелдеріміз күң болып қалды! Біз бұларға елу жылдық еңбек күшімізді бердік! Мемлекеттік заң жосығын жасап бердік. Біз Қытайға басқа мемлекеттерді жеңіп бердік.

Біз мсмлекеттік халық едік, қайда сол мемлекетіміз? Біз қағанымыз бар ел едік, қайда сол қағанымыз? Енді бұл қорлықта отыра бергенше өзімізді өзіміз құртайық, қырылайық!” — депті. Осы ерлік сөздердің логикалық тебіренісінде маған қазақ үні де естіледі. Бұл — “малым жаным садағасы, жаным арым садағасы” дейтін қазақтың ұлы нақылының екінші түрде айтылуы емес пе?

Біз білетін жалпы қазақ хандығы құрылған 1465 жылдан Тәуке хан кайтыс болған 1718 жылға дейін қазақ халқы екі жүз елу жыл өзін билеп тұрды. Толқындап тасыған кездері де бар, тасып төгілген кездері дс бар.

Одан бергі екі жүз елу жыл бойында орыс халқымен біргеміз, бұл біздің екінші тарихи дәуіріміз. Бұл дәуіріміз де кедір-бұдырсыз болған жоқ. Бірақ екі халықтың ынтымағы мен достығына елеулі таңба түскен емес.

(F. Мүсірепов. 250 жыл бірге. “Білім және еңбек”. N 10, 1981 ж. 1-2-б).

ТӨЛЕ БИ

Теле Әлібекұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл облысы, Шу ауданының Жайсаң жайлауында дүниеге келген. Казақ шежіресінде: Дулаттан — Жаныс, одан Жарылқамыс, Жанту би, одан Жайылмыс би, одан Қүдайбсрдіби (“Тоғыз үлды Құдайберді” дсп те аталады). Сол тоғыз ұлдың бірі Әлібектен Төле би туады. Төле жастайынан ескіше оқып, сауатын ашады. Арабша, парсыша тарихи кітаптарды, аңыз хисса-хикаяларды көп оқиды. Бір жағынан қазақтың аңыз-әңгіме, өлең, жырларын, шежіре тарихтарын ел арасынан тыңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен-билер мен хандар, әсіресе, өзінің бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің кесімді, тапқыр, өнегелі нақыл, шешен сөздерін ойында сақтап өседі. Төленің әкесі Әлібек те ділмәр, би болған кісі. Төле бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды. Он бес жасынан билікке араласып, өзінің ақыл, парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі.Ол жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің алдынан өтіп, батасын алады.

Төле бала Әнет бабаға барыпты. Жасы жүзге келген Әнет баба ынтымақ, ел бірлігі жөнінде әңгіме айтып отырады. Төле “Қалай еткенде бірлік болады, оның күші қандай болмақ?” дегенді сұрайды. Сонда Әнет баба, әуелі жауап айтпас бұрын бір бума солқылдақ шыбық алдырады.

• Балам, мынаны сындырып көрші?

Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды.

• Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы? — Төле ортасынан буылған шыбықгы шешіп, біртіндеп пырт- пырт оп-оңай сындырып береді. Әнет баба:

• Бұдан не түсіндің, балам? — дейді.

Сонда Теле бала:

• Түсіндім, баба, бұл мысалыңыздың мәнісі: ынтымағы, бірлігі мықты елді жау да, дау да ала алмайды, “Саяқ жүрген таяқ жейді” демекші, “бірлігі, ынтымағы жоқты дау да, жау да оп-оңай алады” дегеніңіз ғой.

• Бәрекелдс балам, дұрыс таптың. Ел билеу үшін алдымен елді ауыз бірлікке, ынтымаққа шақыра біл. “Бақ қайда барасың — ынтымақка барамын” дегеннің мәнісі осы, — депті.

(Мына кіт. : Төреқұлұлы Нысанбек. Казақтың жүз шешені. А. , Алтын адам. 1993 ж. 31-б. ).