12 Тақырып. Халықаралық сауда

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА

Дүниежүзілік шаруашылық – халықаралық сауда бөлінісі негізінде біріккен ұлттық шаруашылықтардың жиынтығы Халықаралық сауда – тауар мен қызмет көрсету экспорты мен импорты арқылы жүргізілетін халықаралық экономикалық қатыснастар түрі.

Халықаралық сауданың негізгі сипаты:

1. көлемі;

2. құрылымы;

3. басқа елдермен байланысы;

4. өндіріс деңгейі.

Халықаралық сауданың себептері:

1. Әр түрлі экономикалық ресурстардың, табиғи ресурстардың болуы;

2. Әр елде әр деңгейдегі техниканың болуы.

Халықаралық сауданың маңызы:

• жетіспеген ұлттық ресурсты толықтыру;

• ішкі рынокты кеңейту, ұлттық нарықты әлемдік рынокпен байланыстыру;

• қосымша табыс табу;

• өндіріс көлемін кеңейту;

Халықаралық сауда көлемі экспорт, импорт, таза экспорттан көрінеді. Осы көрсеткіштердің ЖІӨ-ге қатынасы олардың экономикадағы орнын көрсетеді:

1. сыртқы саду айналымы = Э +И активі « + »

2. сауда балансы (таза экспорт) = Э – И пассиві « - »

Халықаралық сауда пайдасы әр экономикалық мектепте әр түрлі бағаланды:

• Меркантилстер импорт экспорттан өсу керек деді;

• А.Смит «абсолютті артықшылық» теориясын айтты, басқа ел арзан бағамен өндіретін тауарды сатып алу керек деді;

• Давид Рикардо «салыстырмалы артықшылық» теориясын жасаған. Әр тауарды шығыны аз аз елдер өндіру керек. Рикардо теориясын келе-келе Маршалл мен Миль дамытқан. Мемлекет протекционизм мен еркін сауда саясатын жүргізу арқылы экспорт пен импорт қатынасын реттейді.

Протекционизм – импортты шектей отырып, ұлттық экономиканы шетел тауарларынан қорғауға бағытталған саясат

Фритредерлық саясат – еркін сауда саясаты

Протекционизм әдістері:

1. импорттан жоғары алып, экспорттан төмен салымдар;

2. тарифтік барьерлер:

   1. вкоталар экспортқа, импортқа (санын, түрін шектеу);

   2. лицензиялау – сыртқы экономикалық қызмет жүргізуге мемлекеттен рұқсат алу;

   3. мемлекеттік монополия – мемлекеттік органдарға сыртқы экономиклық қызмет жүргізуге берілетін ерекше құқық.

ТИК – трансұлттық компаниялар – серіктес компанияларды бірнеше елге орналастыру.

АҚШ-та импорт құны ЖІӨ 7%, Канада - 25%, Норвегия - 50%, экспорт Жапонияда – 15% ЖІӨ, Франция - 30%, Норвегия - 50% ЖІӨ.

ДЕМПИНГ (АНТИДЕМПИНГТІК САЯАТ)

Жеті елге (АҚШ, Жапония, Германия, Франция, Италия, Ұлыбритания, Канада) (50% әлемдік экспорт)

Эскпорт үлесі = экспорт (теңге) / ЖҰӨ

Импорт үлесі = импорт / ЖҰӨ

Халықаралық экономикалық қатынастардың түрлері:

1. халықаралық сауда;

2. халықаралық валюталық қатынастар;

3. капитал шығару және халықаралық несие;

4. жұмыс күшінің халықаралық миграциясы;

5. ғылым мен техникадағы халықаралық айырбас.

ВАЛЮТА БАҒАМЫ

Халықаралық валюталық қатынастар – дүниежүзілік шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді.

Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтарымен немесе мемлекет аралық келісім шарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы.

Валюталық жүйенің түрлері
Ұлттық валюталық жүйе	Дүниежүзілік валюталық жүйе	Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе

Валюта – елдің ақша бірлігі; шетел мемлекеттерінің ақша бірлігі; халықаралық есептеу бірліктері және төлем құралы Валюталық бағам – бір елдің ақша бірлігінің екінші бір елдің ақша бірлігімен көрсетілетін бағасы

Валюталық бағамның қажеттігі:

• тауар мен қызмет көрсетуді сату, сатып алуда, несие қозғалысында;

• әлемдік нарықтағы бағаларды салыстыруға;

• банктердің, фирмаларджың шетел валютасындағы капиталын бағалауға.

Валюталық бағамға әсер ететін факторлар:

1. Инфляция қарқыны

Инфляция ↑, сол елдің валюта бағамы ↓, өйткені ол ел валютасының төлем қабілеттілігі ↓

2. Төлем балансының жағдайы

Егер ол активті « + » болса, шетел борышқорлары жағынан ұлттық валютаға сұраныс өседі

3. Пайыз мөлшерлемесі

Егер пайыз мөлшерлемесі ↑, шетелден арзан несие алуға ұмтылады, яғни шетел капиталы ішке ағылады, ал ↓ ұлттық капитал шетелге кетеді

4. Халықаралық есеп айырысуда белгілі бір валютаның пайдалану дәрежесі Еуробанктер 60–70% операцияларды АҚШ ($) жасайды, соған сәйкес D мен S

5. Валютаға деген ұлттық және халықаралық нарықтағы сенімділік дәрежесі

6. Валюталық саясат, нарықтық және мемлекеттік реттеудің әсері.

Кросс бағам – үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның қатынасы

Мысалы, теңгенің кросс бағамы:

К _{К(теңге)} = шетел валютасы долларға қатынасты бағамы / теңгенің долларға қатынасты бағамы

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ:

1. Жаңа валюталық жүйенің құрылуының алғышарттары, ХІХ ғасырда өнеркәсіп революциядан кейін алтын – монета стандарты формасында қалыптасты;

2. Париждің валюталық жүйесі 1867 жылы бекітілді, алтын әлемдік ақшалардың бір ғана формасы ретінде танылды;

3. Генуэз валюталық жүйесі (1922 ж.);

   • Алтын валюта сақталды;

   • Шетел валюталары да қолданылды, валюта мәртебесі берілмеді

4. Бреттон-Вудс валюталық жүйесі (1944 ж., АҚШ). Принциптері:

   • Алтынға негізделген;

   • АҚШ доллары мен фунт-стерлигке негізделген алтын-девиз стандарты.

1 троиск унциясы = 31,1035 г = 35$

Тарихта бірінші рет ХВҚ және Дүниежүзілік қайта құру және даму банкісі.

5. Ямайка валюталық жүйесі (1976-1978 жж.). Ерекшелігі:

   • Алтын құн өлшемі қызметін атқармайтын болды;

   • Алтын – девиз стандарты орнына СДР (арнайы қарыз алу құқы) стандарты енгізілді;

   • Доллар халықаралық төлем және резервтік құрал ретінде қалдырылды.

6. Еуропалық валюталық жүйе (1979 ж.). Принциптері:

   • Еуропалық валюталық бірлікке негізделді. 1999 жылы «еуро» енгізілді, 2002 жылы банкноты мен монетасы енгізілді.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекет аралық ұйымдары – ХВҚ және Еуропалық валюталық институт (аймақтық) құрылды.

Валюталық саясат – халықаралық валюталық және халықаралық экономикалық қатынастар көлемінде жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы

Валюталық саясаттың мақсаты – экономикалық өсуді қамтамасыз ету, жұмыссыздық пен инфляцияның өсуін тоқтату, төлем балансын тепе-теңдікте ұстау.

Валюталық саясаттың құралы – валюталлық реттеу.

Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу екі түрде жүзеге асырылады:

1. нарықтық реттеу, ол бәсекеге негізделген, дамуды ынталандырады;

2. мемлекеттік валюталық ретеу, ол нарықтық реттеудегі теріс салдарларды жоюға бағытталған.

Валюталық саясаттың формалары:

1. Дисконттық (есепке алу) саясаты – ОҰБ-ң пайыз мөлшерлемесін өзгертуіне бағытталған;

2. Девиздік саясат – ОҰБ шетел валютасын сату, сатып алу арқылы ұлттық валюта бағамына әсер ету әдісі

Валюталық саясаттың әдістері:

1. Валюталық интервенция – шетел валютасын сату, сатып алу;

2. Валюталық резервті диверсификациялау – валюталық резервтердің құрылымын зерттеу;

3. Девальвация – ұлттық валютаның бағамын шетел валюталарына қатысты төмендету;

4. Ревальвация – ұлттық валюта бағамын шетел валюталарға қатынасы бойынша жоғарлату.

1$ = 150 теңге 1$ = 130 теңге Д = (150- 130) / 150 х 100% = 13%

1тг = 0,0066 < 1 тг = 0,0076 Р = (0,0076 – 0,0066) / 0,0066 х 10% = 15%

Д = Б_е – Б_ж / Б_е х 100% Б_е – ескі бағам Б_ж – жаңа бағам

Р = Б_ж – Б_е / Б_е х 100% Б_е – ескі бағам Б_ж – жаңа бағам

Есеп. Мысалы, фунт стерлинг бағамы арнайы түрде 2,8 ден 2,4$ дейін төмендетілді.

Д = 2,8 – 2,4 / 2,8 х 100% = 14,3%

Енді 1$ неше фунт стерлиг барын анықтайық.

1ф.с. = 2,8$ 1 ф.с. = 2,4%

х ф. с. = 1% х ф.с. = 1$

х = 1 / 2,8 = 0,35 х = 1 / 2,4 = 0,41

1$ = 0,35 ф.с. 1$ = 0,41 ф.с.

Доллардың ревальвациялау мөлшері:

Р = 0,41 – 0,35 / 0,35 х 100% = 16,7%

5. Валюталық шектеу – валюталар операцияларын заңды түрде тыйм салу, шектеу.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДИКТАНТ

1. Экспорт пен импорттың санын, түрін шектеу тарифтер деп аталады (квота);

2. Импорт үлесін анықтау үшін ЖІӨ -ді импорт сомасына бөліп, 100%-ке көбейту керек, (керісінше);

3. Абсолютті артықшылық теориясы салыстырмалы артықшылық теориясынан кейін шықты;

4. Сауда балансы = Э + И (Э - И) сауда айналымы;

5. Халықаралық есептесу бірлігі – валюта деп аталады;

6. Валюталық жүйенің екі түрі бар – дүниежүзілік, ұлттыө (аймақтық);

7. Инфляцияның ↓, сол елдің валюта бағамы ↑;

8. Егер % мөлшерлемесі ↓, ұлттық капитал шетке кетеді;

9. Кросс- бағамды анықтау үшін 3 валюта тұрі қажет;

10. Валюталық жүйенің эволюциясы ХІХ ғасырдан басталды.