§ 3. Ойды зерттеу әдістері

Оііды байқау және эксперимент әдістермен зерттеуге болады. Адам калайша ойлайды, ұғымдар қандай жол-меп жасалады, міне осылардың қай-қайсысын да зерт-тсуге болады. Ойды зерттеуде ақыл-ой оиыц нәтижесіне срекше көңіл бөлінеді. Мәселен, жазушыныц, ғалымныц гворчествосын, сөз өрнегін, суретшілер мен сәулетшілер-діц ой туйіндерін зерттеу барысында көптеген мағлұмат-тар алуға болады. Ой мен сөздің даму жолын зерт-теуде психолог Л. С. Выготскийдің методикасын басшы-лыққа алған дұрыс.

§ 4. Ойлау туралы теориялар

Ғалымдар арасында ой туралы бірнеше теорнялар бар. Ассоциациялық эмпирикалық психология адамныц ойын елестеулерге теңейді, ойлау елестердің жай ғана қосындысы, шумағы, ойлау да елестеулер секілді ассо-циация заңдары бойынша жасалып отырады дейді. Тео-рияда ойды өте күрделі диалектикалық жолмен өсіп, дамып отыратын процесс екендігін ескертпейді. Оларды ойды жеке элементтер мен бөлшектерге бөліп, оны сол элементтердің жай ғана жиынтығы деп қарайды.

Вюрцбург мектебініц психологтары (О. Кюльгіе, к. Бюлер, Н. Ах т. б.) ой —таза рухани әрекет, ол логи-каныц зацдарына, ассоциациялық байланыстарға, сезім-дік қабылдауға қатысы жоқ сананың тап-таза қасиеті ессбінде пайда болады. Ойлау сыртқы дүниеніц бейиесі емес, ол түрлі тәсілдерді, алмастырып отыруы дейді. Ой-ды елестеулермен байланыстырмайды «таза ой» концеп-циясын олар ұсынып, ойлау үшін қабылдау мен елестер-діц ролі қажетсіз деп тсріс қорытынды жасайды, Бұл тео-риялар өтс қате субьективтік, идеалистік теория болып табылады.

Биховцористер ой мен ішкі сөйлеудіц ешбір айырма-шылығы жоқ дегенді айтады. Бұлардыц айтуынша, ол дыбыссыз сөз болып табылады. Әрине бұл да қате, ой мен сөз екі басқа гіроцесс, екеуініц арасында айырмашылық-тар ба.р, бірақ үнемі бірлікте болып келеді. Сөз ойды

185

материалдандырып отырады, К. Маркс айтқандай, ой шындығы ылғи да сөз арқылы көрініп отырады.

§ 5. Ой операциялары (тәсілдері)

Адамның акыл-ой процесі өте бай, күрделі болып ке-леді. Адамныц ойы бір жолмен, бір ағыммен ғана жүр-мей — бірнеше жолдармен, тәсілдермен әрскет етіп оты-рады. Ой тәсілдеріне анализ, синтез, абстракция, жалпы-лау, нақтылау, жүйелеу, топтастыру т. б. өніп оты-рады.

Анализ деп бүтін нәрсені жекс бөлшектерге ажырату-ды айтады. Адам өзінің күнделікті әрекетінде заттармен нәрселерді алдымен бөлшектеп, талдап отырады. Бұл күрделі құбылыстарды танып-білуді жецілдететін тәсіл. Адам нәрсені бөлшектеумен ғана тынбайды, кейін бөл-шектсген, ажыраған заттарын қайта қосып, тұтас затқа айналдырып отырады. Сондықтан анализ синтезбен қабат жүріп отырады. Синтез деп ой арқылы бүтінніц бөлшек-терін біріктіріп, оны бүтінге айналдыруды айтады.

Анализ бен синтез тұтас нәрсеніц қарама-қарсы екі жағы болып табылады. Аналнзсіз синтез, сиитезсіз ана-лиз болмайды, сондықтан ой тәсілінің осы екі түрін қа-тарынан қарастыру керек. Ф. Энгельстің айтуынша, ой-дыц осы тәсілдсрі хайуанаттарда да ұшырасады. Оларда өздерінше анализ бен синтез жасап отырады. Мәселен, ақ тиінніц жацғақты ашып, ішіндегі допін алуы жануар анализі болады. Жас балалардыц психикасы онша да-мып кемелденбей, тәжірибесі аз болгандықтан, анализ, синтез әдістері деңгейі төмен болады да, олар заттардыц бір-бірімсп қатынас, байланыстарын терең ажырата білмейді. Сондықтан оларға алдымен заттарды бөлшек-теп, кейіннен оларды қайта косып, жинақтау тәсіліне үйретіп отыру қажет. Оқу-тәірбие процесінде анализ бен синтез ылғн да бірлікте қаралып отырылуы тиіс.

АБСТРАКЦИЯ ЖӘНЕ НАҚТЬІЛАУ

Адам ол арқылы заттар мен құбылыстарды бөлшек-теп нс оларды біріктіріп, құрастырумен ғана тынбан, дү-ниедегі жалқы заттарды жалпы заттарға көшіріп, жалпы құбылыстарды, жалпы байланыстарды жалқы фактілер арқылы дерексіздсндіріп отырады. Абстракииялау деге-німіз — ұғымдардың кездейсоқ белгілеріне көңіл аудар-

186

м.ііі, тек манызды ерекшеліктсрін оқшаулап бөліп алу. Аізселен, ылғи ақ заттардың (айран, сүт, қанмақ, қар, і .111 г т. б.) ортақ басты бөлігі — «ақшыл» деген ұгым. Осы «ақшыл» ұғымы абстракция болады.

Нақтылау жалпыдан жалқы ұғымды шығару, ягни жалпы ұғымдардан жалқы, нақты ұғымдарға көшу.

ОЙЛАУ ФОРМАЛАРЫ

Ойлау формаларының ең қарапайым түрі — ұғым.

Бұл заттар мен құбылыстардын слсулі, мәнді белгілері туралы ой. Адам ұғым арқылы дүниедегі заттар мен күбылыстарды (жеке, дара, жалпы жинақтай) өзіне тән белгілерін, байланыстарын, қатынастарын миында соуле-. іеидіреді. Ұғымда адам жеке заттардың ғана бейнслерін елестетумен тынбайды, ол сол заттардың мазмұнын ашып, ішкі байланыстары танып-біліп отырады. Ұғым елестеулерге қарағанда мағыналы, терең және ықшам болып келеді. Мысалы, егер мен алдымда тұрған столды көріп, оны қолыммен сезінсем, не затпен ұрған уақытта дыбысын естісем, ол қабылдау процесі болады. Ал осы тікелей әсер еткен столдың нәтижесінен кейін бейне пайда болса, ол елестеу болып табылады, Егер мен жеке столды елестетсем, менде жеке, жалқы елес, ал бірнеше столды елестететін болсам, менде жалпы елестеу пайда болады. Егср стол адам отыратын нәрсе дсп, оның елеулі белгілерін көрсетсем, менде ұгым пайда болады.

Әрбір ұғымның өзіндік белгісі болады, оның әр уа-қытта мағынасы да бір болып келеді. Елестер әр уақытта көрнекті, бсйнелі болады. Олар құбылмалы, кездейсоқ, өне бойы өзгеріп, бір қалыптан екінші қалыпқа отіп отыруы мүмкін, мағынасы да тұрақты, бірдей болып келмейді. Ұғым арқылы адам заттардын ішкі бай-ланыстарын слеулі, мәнді белгілерін ажыратады. Ұғым «згермей, бір қалыпта тұра бермейді, қоғамның, әлеуметшіліктің өзгеріп дамуымен бірге ұғымдар да өзгеріп, дамып отырады. Ескі ұғымдар құриды, олардың орнына жана ұғымдар пайда болады. Ұғымдар байып, кеңейіп, ол гылымның, техниканың, өнердің жалны барлық мә-дениеттің дамып алға басуын бейнелейді. Мәселен, ғылымда бұрын материяның ең бір майда бөлшегін молекула деп ұғынса, кейінірек атом, одан соң электрон үғымдары пайда болды.

Адам дүниені бір дегеннен абсолюттік түрде тани

187

алмайды. Адам дүниені бірдеп толық тани алмағанмен, біртіндеп тәжірибенің, ғылым-білімнің дамуы арка-сында толығырақ тани бастайды. Сондықган да хал-қымыз: «Білетінім бір тоғыз, білмейтінім тоқсан тоғыз» деп дұрыс айтқан. Ұғым біліммен байланысты. Егер адам білімді болса, оның білімі жан-жақтылы бай бол-са, ол адам көп білсе, онда оның әр түрлі ұғымы да бай болады. Егер адамның білімі саяз болса, оның ұғымы да жеткіліксіз болады.

Ұғым әр уақытта жалпылау элементі, өйткені әрбір ұғым заттар мен құбылыстарды жалпылап отырады. Мысалы, «ағаш», «хайуан», «адам», «үй» деген ұғым-дардың кай-қайсысын алсақ та, бұларда заттар мен нәрселерді жалпы белгілер сәулелендіреді. Мысалы, адам деген ұгым, жеке адамдар емес, көптеген адам-дар туралы жалпылама түсінік болып табылады. Бі-рақ мұның өзі де жалпылама срекшелігіне қарай өте кең мағыналы, не терең мағыналы ұғымдар болып бө-лінуі мүмкін.

Ұғымдарды жеке, аталас, жинақтаушы деген ұғым-дарға бөлуге болады. Аталас ұғымдар жеке ұғымдар-мен салыстырғанда мазмұны кеңірек болып келеді. Мысалы, «ағаш» деген ұғым аталас ұғым болса, «қа-йың», «терек», «емен» дегсн ұғымдар жеке-дара ұғым болады. Жеке ұғымдар аталас ұғымға бағынышты бо-лып отырады. Егер ағашты өсімдікпен салыстырсақ, бұрынғы аталас «ағаш» ұғымы жеке ұғымға айналады да, «өсімдік» дсген ұғым аталас болып кетеді. Өйткені «ағаш» өсімдіктің бір түрі болып есептеледі. Егер «өсімдік», «органикалық» дүние деген екі ұғымды ал-сақ, онда бұрынғы аталас болған ұғым жеке ұғымға айналады да, енді аталас ұғым «органикалық дүнне» болып табылады. В. И. Ленин әрбір ұгым барлық бас-ка ұғымдармен белғілі қатынаста, белгілі байланыста болып отырады деи дұрыс айтқан. Ұғымдар жеке түр-де өмір сүрмейді, олар бір-бірімеи байланыста болып, бір-біріне ауысып отырады.

188

ТАЛҚЫЛАУ¹ — ОЙЛАУДЫҢ БІР ФОРМАСЬІ

Әрбір ұғымнын, маңызы талқылау арқылы белгіленіп отырылады. Талқылау арқылы ғана адам дүниедегі заттардың бір-бірімен байланысын, қатынастарын аша алады. Талқылаусыз заттардың байланысын, қатынасын еш уақытта ашуға болмайды. Адам талқылау арқылы ғана бір ұғымға келеді.

Ақыл-ой процесінде талқылау бір-біріне көшіп отырады. Талқылау әр уақытта белсенді ой әрекеті болып шбылады. Талқылауда мақұлдау, не мақұлдамай, дұрыстау не бұрысқа айналдыру пайда болу керек. Талқылау арқылы адам өзінің талқылайтын заттарға қатынасын белгілеп отырады. Талқылау үшін адам фактілерді, заттарды бір-бірімен салыстырып, оларды бөлшектеп, не болмаса бір-біріне қосып, оларды абстракцияға айналдырып, не болмаса нақтыландырып, бір-бірінің ұқсастығын, айырмашылықтарын белгілеп отыруы тиіс.

Әрбір талқылауда себеп-салдарлық байланыстар миі қатынастарды нақты дәлелдер келтіріп қорытындылар жасап отыру керек. Әрбір талқылаудың нәтижесінен ой қорытындысын шығарып, бір пікір туғызу қажет. Ұғым біткеннің барлығы дұрыс бола бермейді, объективтік дүниенің заттары мен құбылыстарын дұрыс сәулелендіргенде ғана дұрыс талқылау шығады.

Егер талқылау объективтік дүниемен байланыспаса, ол теріс талқылау болып, оның нәтижесі де қате болады, Сол себептен талқылаудың я дұрыс, я бұрыс екенін білу үшін, оның объективтік дүниеге қаншалықты сәйкес келетін-келмейтінін белгілеп отыру керек.

ОЙ ҚОРЬІТЫНДЫЛАРЫ

Мұның біріншісі — индукция деп аталады. Индукция деп жалқыдан жалпыға жасалатын ой қорытындысын айтады. Мысалы, ағаш жанады, қағаз жанады, көмір жанады деген жеке пікірлерден, барлық органикалық заттар жанады деген қорытынды жасалса, бұл

_________________________

¹Қазіргі кезде орысша «сужденне» деген термин «талқылау» деп алынбай, «пікір» деп беріліп жур.

189

индукциялы қорытынды болып табылады. Индукция жасауда ;>р уақытта адам жске, жалқы фактілердеи жалпы қорытындыларка көшіп отырады. Мәселен, тас суға батады, темір суға батады деген жеке фактілерден судың меншікті салмағынан, салмағы ауыр нәрселер-дің барлығы да суға батады деген қорытыпды жасалса, бұл да индукциялық ой қорытындысы болып табыла-ды. Индукция адамныц нақты тәжірибесінен, практи-калық әдебиетімен байланысты. Ғалымдар жеке фак-тілерді талдап, қорытып, одан жалпы тұжырымдарға келеді. Міне осылан қорытынды жасау индукцня ар-қылы жүзеге асады.

Жас балалар ойының бұл процесі онша дамыма-ған болады. Бала алғашқы кезде нндукциялық ой қо-рытындысын жөнді жасай алмайды, жиі қателесіп оты-рады. Мосслен, мектеп жасына дейінгі бала өне бойы гүлдерғе су құйғанын көргеннен кейін, ол да иттің кұ-шігіне су құя бастайды. Одан күшікке неғып су құясың деп сұрағанда, мына гүлге су құйса өседі, күшікке де су құйса, тез өсетін шығар дейді екен. Индукцияға қа-рама-қарсы ой процесін дсдукция дейді. Дедукция деи жалпы пікірден жаңа жеке пікірлер туғызуды айтады. Индукция мен дедукция да ойымызда қатарласа жүріп отырады, бірінсіз-бірі болмайды.

ОЙЛАУ ТҮРЛЕРІ

Ақыл-ой процесін алдымен шартты турде екіге бө-луге болады. 1. Накты-көрнекті ой; 2. Дерексіз тео-риялық ой. Ойдыц бұл екі түрі бірі мсн бірі өте тығыз байланысты, әр уақытта бірлікте жүріп отырадЫуАдам-ның ой-әрекетін қимылдан ажыратып алуга болмайды. Теория мен тәжірибені бір-бірінен ажыратпайтынымыз секілді.ой мен қимыл-қозғалысты да бірліктс қарасты-рамыз. Ойлау дүииені өзгертуге, соның қыры мен сырын ашуға бағытталады дедік. Адамның ойы әр уа-кытта кимылмен байланысты болады. Оймен байла-ныспаган жан қуаттары да дәрмснсіз. Мәселен, қиял-ға, қимылға, еш уақытта олар пәрменді орекет болып саналмайды. Егер қимыл ойсыз әрекет етсе, онда ол со-қыр сезім децгейінде жай дагдылану көлемінде қалып қояды.

Әрекеттің сана тезінен өтуі, ойымен байланысты бо-луы, теориялық ойга көшудің табалдырығы болып са-

190

іі.і іады. Себебі нақты көрнекті ой мен дерекеіз-тео-риялық ой ылғи да бірлікте болады. Әрине көрнекті рекетті ой мен абстрактілі теориялық оіі арасында ейырмашылық бар. Егер көрнекті әрекстті ой тәжіри-Пемен тікелей байланысатын болса, дерексіз-теориялық "іі іе-тәжірибемен тікелей байланысып отырмайды. Де-рекеіз теориялық ойдыц тәжірибемен байланысы жана-малы болады. Көрнекті әрскегті ой әр кез әрекетпен і пснрласа жүреді. Дал қазіргі уақытта қабылданатын іатиен байланысып әрекет арқылы солардың бірімен-оіріиіц қатынасын, байланысын ашып отырады. Дәл каіір қабылданбайтын, орекеткс енбейтін тожірибе бұл пііга қатысып, онымен байланысып отырмайды. Нақты-кнрнекті заттардыц жанама қатынастарын аша алмай-ди, өйткені нақты тәжірибеніц төцірегінен алысқа ұза-мнііды. Ал дерексіз теориялық ой, керісінше, заттардың пірімсн-бірініц қатынас-байланыстарын ала алады, жа-н.іма, жалпы қорытындылар жасайды. Абстрактылы ой калпылап, ұғымдар арқылы белгілеп отырады. Көр-некті орекетті ой қозғалысқа негізделсе, қимыл арқылы оііласа, теориялық ойда адам сөз арқылы оныц мағы-на мазмұныныц көмегімен шындықты ашуға тыры-сады.

Мақтм-бейнелі ой. Адам заттыц бейнесін ғана емсс, оныц қимыл-қозғалыстары туралы ойлайды. Мысалы, лдам мылтықтың құрылысы қандай, оны қандай бөл-шектерге бөлуге болады десе, мұндайда оның ойы көр-некті, бейнелі ой болып табылады. Ал мылтықты қолына устап, оны түрлі бөлшектерге бөліп әрекет етсе, ол корнекті әрекет-ойы болып табылады.

Абстрактылы-теориялық ойдың мұндай түрінің тө-мендегідей өзгешеліктері болады: Абстрактылы-тео-

рмялық ой, әр уақытта дерексіз жалпылама ой түйінде-рімен қатарласып отырады. Абстрактылы ойлауда сезім мушелерінен мағлұмат алудан гөрі сөз арқылы ойлауға ерскше көңіл бөлінеді.

191