10) Ресурстардың абсолютті және салыстырмалы сарқылуы. Ресурс тапшылығы

Табиғат ресурстарына адам пайдаланатын және материалдық игіліктерді жасау үшін қолданылатын табиғат объектілері жатады.

Ресурстардың жіктелуі. Табиғат ресурстарын бірнеше белгілері бойына жіктейді. Олар атмосфералық су, өсімдіктер, жануарлар, топырақ, қазба байлықтар, энергетикалық және т.б. болып бөлінеді. Ең жиі қолда-нылатын жіктелу ресурстардың сарқыту жылдамдығы немесе қалпына келуіне байланысты Сарқылуына байланысты табиғат ресурстарының жіктелуі

Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы — ол адамды қолданылуы анағұрлым ириоритетті ресурстарды пайдалануға бағыттайды. Оларға ең алдымен сарқылмайтын ресурстар.Біріншіден бұл ресурстарды пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері айтарлықтай болмайды. Оларды толық пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарын жасауы қажет. Екіншіден, қалпына келетін ресурстарды пайдаланудың болашағы бар. Мысалы өсімдіктер, жануарлар.

Сарқылатын ресурстарғажақын кезеңде немесе болашақта табиғат қорының сарқылу қаупі төніп тұрған заттар жатады. Бұларға ең алдымен қазба байлықтар мен тірі табиғат ресурстары жатады. Ресурстардың сарқылуы  салыстырмалы   ұғым.

Сарқылмайтын ресурстарғашексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар жатады. Мысалы, күн энергиясы, жел, теңіздің толуы мен қайту энергиялары. Бұл жағдайда да сарқылмайтын ұғымы мен салыстырмалы түрде айтылады. Себебі, әрбір ресурс үшін пайдаланудың шегі болады. Мысалы, белгілі бір мөлшерден артық күн энергиясын пайдалану жер маңындағы кеңістіктің температурасының артуына әкеліп, термодинамикалық дағдарысты туғызуы  мүмкін.

Ресурстар өндіріс үдерістерірнің мүмкіндіктері, қаржылар. Олар материалдыққа, еңбек және қаржылық ресурстарға бөледі. Ресурстар абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді. АБСОЛЮТТІК шектелу деп қоғам мүшелерінің барлық қажеттерін бір мезгілде қанағаттандыру үшін өндірістік ресурстардың жетімсіз болуы түсіндіріледі. Егер қажеттердің аясын қысқартып ықшамдағанда, қажеттіктердің абсолюттік шектелуі САЛЫСТЫРМАЛЫҒА айналады., өйткені қажеттердің шектелген көлемі үшін ресурстар салыстырмалы шексіз мол болады. Қоғамда сұранысты қанағаттандыру үшңн қолданылуы мүмкін эко.қ ресурстар әрдайым шектеулі және сандық сапалық шегі бар. Ресурстар шектеулілігі эко.қ ғылымның басты проблемасы болып табылады. Егер ресурстар шектеулі болмағанда, онда барлық игіліктер қоғамның сұранысын қанағаттандырарлық көлемде өндірілетін еді. Абсолютті шектеулілік, яғни ресурстарды көбейту мүмкін еместігін білдіреді. Салыстырмалы шектеулілік яғни ресурстар көбеюі мүмкін бірақ сұраныстың өсуімен салыстырғанда аз көлемде. Ресурстар шектеулі болғандықтан қоғам әрдайым таңдау жасау алдында, яғни қай сұранысты қанағаттандыру керек, қайсысы керек емес. Яғни көп вариантпен оптималды балама таңдалады. Альтернативалық таңдау ресурстарды пайдалану бағыттары арасында өндіріс мүмкіндігі шкаласында (таблиц ) түрінде немесе өндіріс мүмкіндік қисығы (графикалық түрде) ретінде көрсетіледі.

11.Минералдық шикізат қорын, кен орындарын пайдалану тиімділігінің кешенді көрсеткіштері

 Қазақстан минералдық қорлардың түрлері мен қоры жөнінен теңдесі жоқ аймақ болып табылады: мұнда шын мәнінде Менделеев кестесіндегі элементтердің барлығы дерлік шоғырланған. Мұнда әйгілі Соколов-Сарыбай, Қашар, Лисаков, Қоржынкөл кен орындары орналасқан. Сондай-ақ темір кені Алтайда , Қарсақпай, Қаражалда (Орталық Қазақстан) кездеседі.Қазақстан полиметалл кендеріне де бай. Оның негізгі қорлары Кенді Алтайда, Сарыарқада, Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған. Сирек және бағалы металл түрлерінің кен орындары бүкіл аумақта таралып орналасқан. Кен емес қазбалардан фосфориттер мен тұздардың, құрылыс материалдарының  кен орындары негізінен Батыс және Оңтүстік Қазақстанда (Қаратау өңірінде) кездеседі. Фосфориттің қоры және сапасы жөнінен республикамыз дүние жүзіне әйгілі болып отыр.Шикізат, материалдық, отын және энергетикалық ресурстар кәсіпорын мен бүкіл мемлекет экономикасының қалыпты қызметі үшін негіз болып табылады.

Өндірістік шикізатты екі ішкі топқа бөлуге болады:

—         минерал тектес шикізат, яғни жер қойнауынан алынған шикізаттар;

—         жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.

Әсіресе минерал тектес шикізаттардың табиғи түрлері кең тараған. Ол өнеркәсіптің минералдық-шикізаттық базасын құрап, қара және түсті металлургия, отын, электр энергиясы сияқты негізгі өнеркәсіп салаларының дамуына үлкен ықпалын тигізді.

Шикізат және отын-энергетикалық ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі бағыттары

Шикізат, материалдар, отын, энергия – бұлар еңбек затына жатады, яғни олар еңбек құралы мен адам еңбегінің әсеріне тап болып, нәтижесінде адамның өндірістік және жеке қажеттілігін өтеу үшін өздерінің түрлері мен қасиеттерін өзгертеді. Бұл ресурстар өнеркәсіптің материалдық-техникалық базасының заттық элементі болып табылады. Олар айналым қорының құрамына кіріп, толығымен өзінің құнын дайын өнімге өткізеді.

Еңбек заты ретінде шикізат және отын-энергетикалық болып пайдаланылатын барлық материалдық ресурстар шартты түрде екіге бөлінеді.

Шикізат ресурстары әр түрлі өндіріс өнімдерін шығару үшін пайдаланылған еңбек заттарының жиынтығы түрінде болып келеді.

Шикізатқа кен өндіруші өндіріс (руда, мұнай, көмір және т.б.) пен ауыл шаруашылығының (астық, картоп, қызылша) өнімдері, ал материалдарға өңдеуші өндірістің өнімі жатады. Материалдарды негізгі және көмекші деп екіге бөледі.

Негізгі материалдар дайын өнімнің құрамына табиғи түрде кіріп, оның материалдық негізін құрайды.

Көмекші материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді, бірақ та оның түзілуіне әсер етеді.

Отын мен энергия өзінің экономикалық ерекшелігіне байланысты көмекші материалдарға да, ресурстардың жеке тобына да жатқызылады.

Жекелеп айтқанда пайдаланылатын отын-энергетикалық ресурстарды төмендегідей түрде көрсетуге болады:

1. табиғи отын-энергетикалық ресурстар (табиғи отындар) – көмір, мұнай, табиғи және пайдалы газ; судың, желдің табиғи механикалық энергиясы, атом энергиясы; табиғи отын көздеріне күннің, жер асты буының күші жатады.

2. отын ресурстары – өңдеу кезінде пайда болған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т. б.).

3. негізгі технологиялық үдерісте алынатын көмекші (қайталама) энергетикалық ресурстар (отын қалдықтары, пайдаланылған газ, өндірістегі өнімдердің жылуы және т. б.).

Өнеркәсіпте өндірілген өнім мен шикізаттың сапасы өндірістің экономикасын арттыруда маңызды рөл атқарады.

Олар төменде көрсетілгендей сараланады:

–            өндіріс үдерісінде атқаратын рөлі бойынша: негізгі, көмекші, қосымша;

–            экономикалық нышаны бойынша: еңбек заты, дайын өнім;

–            алу әдісі бойынша: өндірістік, ауыл шаруашылықтық;

–            шыққан тегі бойынша : мал, өсімдік, кен қазбасы;

–            өндіріс уақыты бойынша: маусымдық, маусымдық емес;

–            өңдеу әдісі бойынша: алғашқы және қайталама (қалдықтар, көмекші        өнімдер).

Минералды және ауыл шаруашылық ресурстардың сандық және территориялық шектеулілігіне байланысты шикізат базасын кеңейту қажеттілігі жасанды және синтетикалық материалдар өндірісін құруды және интенсивті дамвтуды талап етті. Осыған байланысты кейбіреуінің қасиеті табиғи түрде жоқ, жаңа материалдар алуға мүмкіндік туды. Олардың ішінде неғұрлым құндылары – шағын салмағы, жылу ұстағыштығы, жылуға төзімділігі, қарапайымдылығы,т.б. Сонымен қатар жасанды және синтетикалық материалдарды алуға бірдей қасиеттегі натуралды материалдарға қарағанда аз шығын шығады.

Отын-энергетикалық кешенді дамыту

Мұнай және мұнай өнімдеріне жағдаят өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы он жылда мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер экономикасынан табыс алу мақсатында басқа елдерге қапитал экспорттау жұмысы жүргізілуде.

Қазақстанда жылдан жылға көбейіп келе жатқан мұнай-газ өнеркәсібіндегі инвестициялар көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта болып саналады.

Жалпы алғанда Қазақстанның орта және ұзақ мерзімді болашағында отын-энергетикалық кешеннің дамуы Каспий теңізінің қазақстандық секторының дамуымен айқындалатын болады.

Каспий өңірі көмірсутегіні өндіру, магистральдық, оның ішінде экспорттық мұнай және газ құбырларын, жүктерді сақтау және ауыстырып тиеу үшін теңіз порттары мен порт құрылыстарын, мұнай құятын және газ толытыратын теміржол терминалдарын салуға, электр энергиясы мен байланыс инфрақұрылымына жаңа қуаттарды енгізуге байланысты Қазақстанның жалпы экономикалық қарқынына едәуір көлемде әсер ететін инвестициялық және өндірістік белсенділіктің қуатты өсуін бастан кешіретін болады.

Каспийде көмірсутегіні өндірудің дамуы мұнай-химия индустриясы үшін отандық шикізат базасының қалыптасуына жағдай жасайды. Ірі инвесторларды тарта отырып, Қашаған кен орнының өнеркәсіп аймағының маңында ілеспе табиғи газды ұқсату жөніндегі мұнай-химия кешенін салу жоспарлануда. Кешен мұнай-химия өнімдерінің сұйық және бастапқы құрамдас бөліктерінің ауқымды бөлігін – этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және басқаларын және олардың негізінде пластикалық заттар алуға мүмкіндік береді.

Алдағы он бес жылда Қазақстан мұнайын өндіруді дамытуға инвесторлар 80 млрд АҚШ долларынан астам қаржы салуға ниет білдіруде. Бұл қаражат іске қосылатын кәсіпорындардың жұмысын қамтамасыз ететін өндірістік, инфрақұрылымдық және әлеуметтік нысандар салуға көмектесетін болады.

Аталған инвестициялық жұмсалымдар тауарлар мен қызмет көрсетулердің ауқымды түріне сұраныс тудырады. Олардың бір бөлігі Қазақстан үшін уақытша сипатта болса, ал басқа бөлігі мұнай қорлары сарқылғаннан кейін сыртқы және ішкі рыноктарда қажет болатын өндірістер құруға бағытталатын болады.