2. Аудиторлық қызметтің әдіснамалық негіздері

2.1 Аудиттің жалпы және ерекше әдіснамасы

Аудиттің жалпы және ерекше әдіснамасын анқытағанда аудиттің маңызы мен тиісті әдістерінің мүдделеріне қол жеткізу болып табылады. Атап айтқанда: 

- экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар); 

- салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің; 

- қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың; 

- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету әдіснамалары. 

Ішкі пайдаланушыларға (кәсіпорынның өзінің акционерлеріне, директорлар кеңесіне, қызметкерлеріне) басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті (әділ) қаржылық ақпарат қажет. Сыртқы пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді (банктер несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен қатар қоғам). 

Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорында басқару бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитті жүргізуге деген заң талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне тін белгілі басымдылықтар болады. 

Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа объектісін құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Үшінші жаққа бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген есеп берулермен дәлелделінуі мүмкін. 

Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді. Фирма қызметкерлерінің жан-тәнімен жұмыс істеуі үшін аудит күшті моралдық ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз адамдармен талдалынады деп түсіну қызметкерлерді есепті мұқият және анық жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы есептемені құруға мәжбүр етеді /9,51-б./. 

Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі қызметті орындайды: 

1. Қаржылық есеп берудің толықтығы мен дұрыстығын дәлелдеуге арналған дәлелдемелерді жинау және бағалау. 

2. Қаржылық есеп беру мәліметтерін есептің жалпы қабылданған стандарттарына сәйкес тексеру . 

Аудиторлық қызметтің негізгі міндеті экономикалық субъектінің қаржышаруашылық қызметін реттейтін заңның сақталуын, бухгалтерлік есептің жүргізілуін, қорытынды есепті құруды және пайдаланушыларды қаржылық жағдай туралы ақпаратпен жабдықтауды сапалы тексеруді қамтамасыз етуде болып табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп беру мәліметтері аудиторлық қорытындымен дәлелденбеген кәсіпкерлерге сенім аз болады. Сенімге ие болу үшін экономикалық қатынастардың тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік қатынастар қажет болады.  Сапалы тексеруді қамтамасыз ету үшін аудиторлық фирмаларға бухгалтерлік, заңдық және жалпы экономикалық мәселелер бойынша бағдарламалық қамтамасыз ету, анықтамалық әдебиет түріндегі толық ақпараттық база қажет. 

Аудиторлық фирмалардың маңызды мінддеттерінің бірі өз қызметімен қатар кез келген экономикалық субъект қызметінің рентабельділігін қамтамасыз ету болып табылады. Аудиторлық жұмыс жоғары біліктілікті, аса көңіл бөлу мен кәсіпқойлықты талап етеді. Әрине, оған осы кәсіп мәртебесіне сай жоғары ақы төленуі керек. Сонымен қатар үлкен табыс пен қызметі көрсетілген түтынушылардың көп санына ұмтылу кезінде аудиторлар клиенттерді таңдамай ала алмайды. Бұл жерде болашақта аудиторлық фирма беделін түсірмес үшін клиенттерді дұрыс тандау қажет.  Қазіргі кезге дейін сыртқы аудит мәселелері арастырылды. Сон-дықтан бұл тарауда ішкі аудитты ұйымдастыру мәселелерін қысқаша баяндайық. Себебі бұл сүрақ "Аудиттың басқа түрлері" тарауында толығырақ қарастырылады. Ішкі аудит басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементі болып табылады. Ішкі аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару құрылымдары қызметін күнделікті бақыламауына байланысты ірі кәсіпорындарда пайда болады. Ішкі аудит осы қызмет туралы ақпарат беріп, менеджерлер есебінің нақтылығын дәлелдейді. Ең алдымен ішкі аудит ресурстарды жоғалтуға жол бермеуге және кәсіпорын ішіндегі қажетті өзгерістерді іске асы-ру үшін қажет. 

Ішкі аудиторлардың белгілі бір қызметін басшыға немесе директорлар кеңесіне немесе акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған енетіндер: 

• активтердің жағдайын бақылау: шешім қабылдау кезінде басшылық пайдаланатын ақпараттың дұрыстығын дәлелдеу; 

• жүйеішілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу; 

• Ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуі мен ақпараттарды өңдеудің тиімділігін талдау; 

• басқарушы ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау. 

Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан-жақты бақылау ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бақылау да жүзеге асырылады /10,16-б./. 

Сыртқы аудитті ұйымға тапсырыс беру (шарт жасасу) негізінде сыртқы тәуелсіз аудиторлар, аудиторлық фирмалар жұзеге асырады.  Алдын ала жоспарлау процессінде алынған мәліметтер негізінде аудитор жалпы жоспарды дайындауға, оның негізінде аудитор тексеру бағдармаларын дайындауға кіріседі. 

Аудитордың басқа жұмыс қағазына қарағанда жалпы жоспар дайындау процессінде ұйым басшылығымен талқыланады. Бұл аудиторлар мен клиент мамандары жұмысын үйлестіру арқылы аудиторлық тексеру тиімділігіне көмектесуі мүмкін. 

Аудитордың міндеті – ұйымның қаржылық есептілігінің дұрыстығын және есептің белгіленген ережелеріне сәйкес келетінін растайтын кәсіби аудиторлық қорытынды жасау, ол аудиттің стандарттарына сәйкес болуға тиіс. 

300 «Жоспарлау» ХАС-ына сай аудитор аудиттің жалпы жоспарын іске асыруға қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралар сипатын , оны жүргізу уақыты мен көлемін анықтап, аудит бағдарламасын дайындап, құжатты түрде толтыруы керек. Сонымен бірге ол аудиттің дұрыс орындалуын бақылау тәсілі болып табылады және онда әр бөлім бойынша мақсаттар және уақытша бюджеттер көрсетілуі мүмкін.Бағдарлама аудиторлық тексеру құжаттамасының манызды бөлігі болып табылады және онда аудиторлық тұжырымдаманы дәлелдеу үшін қажет аудиторлық дәлелдердің маңызды бөліктері жазылады.

Аудиттің жалпы және ерекше әдіснамасын талдауда мысал ретінде «АрселорМиттал» АҚ алдық.

«АрселорМиттал» АҚ Қазақстан нарығында пайда болғаннан бері аудиторлық тексеру барысында көптеген сый мен марапаттарға ие болды. Соның ішінде 2012-2014 жылдары «Жыл сайламы» марапатына ие болды.

Кесте 1. «АрселорМиттал» АҚ кәсіпорынының жалпы сипаттамасы

№	Қызметкелер	Саны(адам)	Орташа жалақылары(айына)тг.
	Кәсіпорын жетекшісі	1	65 000
	Вице-президент	2	50 000
	Жоғарғы білімді мамандар	38	42 000
	Заттарды тарату бөлімі қызметкерлері	3	35 000
	Заттарды қарталау цехы	7	35 000
	Тара дайындау цехі	19	20000
	Көмекші өндірістік емес персонал	9	15000

Кесте 2. Өткізімге әсер ететін микро орта факторлары

Оң факторлар	Теріс факторлар
1.Жеткізілім тұрақтылығы 2.Кәсіпорынның үзіліссіз жұмыс істеп тұруы 3.Жаңа тұтынушылардың пайда болуы 4.Тұтынушылар өнімнің сапасына қанағатан 5.Қарым-қатынас аудиторияның оң қатынасы	1.Жеткізілім тұрақсыздылығы 2.Кәсіпорын жұмысшылардың көтеріліс ұйымдастырылуы 3.Тұтынушымен бар байланысты жоғалту 4.Тұтынушылар өніміміздің сапасына қанағаттандырылмаған 5. Қарым-қатынас аудиторияның теріс қатынасы

Жоғарыда көрсетілген факторлардың кері әсерін келесідей азайтуға болады;

1. Өндірістік қосалқы қорларды құру:

2. Жаңа жеткізушілермен қарым-қатынас орнату.

3. Жұмысшылардың мінез-құлқын тұрақты бақылау

4. Кәсіпорындағы ереуіл ықтималдығын жоққа шығару

5. Нарықтың жаңа өткізімін іздеу, бірақ ескі және тексерілген байланыс сенімді екенін ұмытпау.

6. Өнімнің сапасын тұрақты бақылау

7. Жағдай бойынша жұмыс істеу.

Кесте 3. Өткізімге әсер ететін микро орта факторлары

Оң факторлар	Теріс факторлар
1.Өндірушіге жеңілдік беретін заң қабылдау 2.Инфляцияның төмендеуі 3.Энергия бағасының төмендеуі 4.Сатып алу мүмкіншілігінің сатып алу дәрежесінің өсуі	1.Өндірушілердің құқықтарын тежейтін заңды қабылдау 2. Инфляцияның өсуі 3. Энергия бағасының өсуі 4. Сатып алу мүмкіншілігінің сатып алу дәрежесінің төмендеуі

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік

Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.

Компания жоғарыда көрсетілген лицензия, келісім шарт және ережесіне сәйкес төменде көрсетілген негізгі қызмет түрлерімен айналысады:

• Мұнайды іздестіру –барлау жұмыстары;

• Мұнай кенішін барлау, өңдеу;

• Іздеу –барлау және пайдалану, сонымен қатар зерттеу, сейсмикалық барлау, бұрғылау, иұнайға сәкес барлық қызмет түрлері /11,79-б./;

Кесте 4. «АрселорМиттал Теміртау» АҚ -ның қаржылық нәтижелерінің құрамы мен динамикасы.

млн. тенге

Көрсеткіштер атауы	2012 ж.	2013ж.	2014 ж.	Өзгерістер, %
				2013 2012-ге	2014 2013-ге
Дайын өнімді өткізуден түскен табыс (тауарлар, жұмыс, қызметтер)	14666,5	22136,8	15787,2	50,93	-28,7
Өткізілген дайын өнімнің өзіндік құны (тауарлар, жұмыс, қызметтер)	3086	4369,2	5955,2	41,58	36,3
Жалп ы табыс	11580,5	17767,5	9831,9	53,43	-44,7
Қаржыландырудан түскен табыс	-	3339,8	5087,1	-	1,52 есе
Басқа да табыстар	1504,1	469,6	1650,8	-68,78	251,5
Қызмет көрсету мен өнім өткізуге кеткен шығыстар	1149	3872,2	3388,2	237,01	-12,5
Әкімшілік шығыстар	1858,7	5083,9	2875,6	173,52	-43,4
Қаржыландыруға кеткен шығыстар	1186,6	1108,2	1005,5	-6,61	-9,3
Басқа да шығыстар	1121,6	498,6	3311,6	-55,55	564,2
Жалғастырылатын қызмет кезеңіндегі пайда (шығыстар)	7768,6	7677,7	906,9	-1,17	-88,2
Салық салуға дейінгі пайда (шығыстар)	7768,6	7677,7	906,9	-1,17	-88,2
Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар	2135	2430,8	181,4	13,85	-92,5
Кезеңдегі қорытынды пайда (залалдар)	5632,6	5246,9	725,5	-6,85	-86,2

9-кестеден көріп отырғанымыздай өнімді өткізуден түскен табыс 2011 ж. 50,93 %-ға жоғарылап, 2012ж. 28,7 % -ға қысқарған. Талданған жылдардағы өткізілген өнімнің өзіндік құны 2012 ж. 41,58% -ға, 2013 ж. 36,3% -ға өскен Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл оның қаржылық ресурстарының жағдайы, мүмкін қауіп деңгейі жағдайындағы несиені өтеу қабілеті мен төлеу қабілеттілігін сақтауда капитал мен пайданы өсіру негізінде кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін пайдалану мен бөлу.

• Мұнайды қабылдау, сақтау құю, төгу;

• Мұнайды зертханалық талдау;

• Мұнай өнімдерін өткізу /12,55-б./.

Кәсіпорын қызметін бағалау үшін өте маңызды негізгі технико – экономикалық көрсеткіштерді пайдаланады:

Сол немесе басқа күнге қаржылық жағдайының тұрақтылығын талдау ағымдағы жылда, алдағы уақытта кәсіпорын қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап берге мүмкіндік береді. Қаржы ресурстарының жағдайы кәсіпорын дамуының қажеттіліктеріне сәйкес болғаны маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның төлем қабілетсіздігіне және өндірістің дамуы үшін қаражаттардың болмауына алып келеді , ал артық қаржылық тұрақтылық – кәсіпорынның артық қорлары мен резервтерінің шығыстары дамуға кедергі келтіреді.

2012 ж. дебиторлық қарыздар да 40,85%-ға төмендеп, 2013 ж. 49,44 %-ға көтерілген.

Теріс жағдай 2012 ж. тауарлы-материалдық қорлардың 2,7%-ға өсуі болып табылады. Айналым активтерінің негізгі үлесін дебиторлық қарыздар алады, минималды үлесі 2011 ж. – 41,26%, ал максималды үлесі 2010 ж. – 46,99%. Айналым активтерінің құрылымы 2-суретте көрсетілген.

Сурет 1. «АрселорМиттал Теміртау» АҚ – ның айналым активтерінің құрылымы, млн.тг.

Кәсіпорынның айналым құралдарын басқару дебиторлық қарыздар мен қордағы дайын өнім, шикізатқа қаржы құралдарын шарттасылған тыйым салу, қауіптер мен өнімді пайдаланушылар сұранысын қанағаттандыру мүмкіндіктерінің болмауы, материалдар мен шикізаттың жетіспеушілігінен өндірістік жоспарлардың орындалмауы, айналым капиталдарының жетіспеуімен байланысты қауіптер арасындағы тепе – теңдіктен құралады.

Талдау жасауда меншікті айналым құралдарының абсолюттік шамасын ғана емес, сонымен бірге оның меншікті капиталдың жалпы шамасындағы үлес салмағын анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды сипаттамасы болып табылады. Арнайы әдебиеттерде және тәжірибеде оны оңтайландыру көрсеткіші деп атайды.

Ол кәсіпорынның айналым құралдарының қай бөлігінің бұл құралдармен еркін оңтайландыруға салыстырмалы түрде мүмкіндік беретін мобильдік формада екендігін көрсетеді және төмендегі формула бойынша анықталады.

Кқ_/қ = Ма_к / Қ, (21)

мұндағы: Ко – оңтайландыру көрсеткіші;

Мак – меншікті айналым капиталы , мың теңге;

Мк – меншікті капитал , мың теңге.

«АрселорМиттал Теміртау» АҚ –ы үшін құраған оңтайландыру көрсеткіші:

Ко = 878,4

14585,6 = 0,06 01.01.08жылға.

Кәсіпорында меншікті айналым капиталының болмауына байланысты 2008 – 2009 жылдарға оңтайландыру көрсеткіші есептелінбеген.

Үшінші «Мұнай өндіруші кәсіпорындарда қаржылық менеджментті жетілдірудің негізгі жолдары» тарауы мұнай компанияларының қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс –шаралар ұсынуға негізделген.

Инвестициялық саясат – елдің экономикалық стратегиясының басты элементі, оның мақсаттары мен міндеттері арқылы сипатталады. Шетел инвестицияларын тарту мынандай мақсаттарға жетудің негізгі шарты:

• мұнай саласын жабдықтау базасымен қамту, оны өңдеу мен өндірудің алдыңғы қатарлы технологиясына көшіру;

• мұнайгаз кешені мекемелерінің өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту жобаларын жүзеге асыру;

• мұнай мен мұнай өнімдерін экспорттаудан валюталық түсімдерді дамытуды қамтамасыз ету /13,67-б./.

Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының төмендеуі, жаңа техника мен қондырғылардың, салымдардың ішкі көздерінің жоқтығы Қазақстанның экономикасына инвестиция тартуға әкеліп соқтырды.

Мұнай өндіру өнеркәсібінің дамуының өткен кезеңдеріндегі негізгі міндет – көмірсутек шикізатының өндіру көлемін арттыру, нәтижесінде мұнай өңдеу мен мұнайхимияның базасының төмендеуі, инфрақұрылымның артта қалуы байқалып отыр.

Мұнай өңдеу мен мұнайхимияны құру тек әрекет етуші МӨЗ реконструкциясы шеңберінде негізделіп отыр. Мұнайды тасымалдау жобалары Каспий маңы аймағының шикізаттық ресурстарын көздейді. Неғұрлым келешекті кен орындары мұнайларының құрамы агрессивтік қоспалардың жоғарғы концентрациясымен сипатталуын ескерсек, тауарлық конденсацияларға жету үшін өндіру орындарында, оларды тазалау үшін жаңа технологиялық қуаттар құру қажет.

Қазақстан Республикасының басты басымдылықтарының бірі – көмірсутек шикізатын игеруді интенсификациялау мен оларды тасымалдау.

кезінде біз ақпараттарды баухгалтерлік баланстан, қаржық қызметтің нәтижелерінің есебінен және ақша құралдарының қозғалысынан аламыз. Сондықтан да біз балас көрсеткіштерін талдаудан бастағанды жөн көреміз.