Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

1301

ҺИЧБЕРӘҮ см. һичкем; «Мин яман», -дигәнне һичберәүдән ишетмәссең посл. никто не скажет о себе, что он плохой.

ҺИЧВАКЫТ никогда; һичвакыт алма көчең җитмәслек эш никогда не берись за работу, которая тебе не под силу.

ҺИЧКАЙДА нигде. ҺИЧКАЙДАН ниоткуда. ҺИЧКАЙСЫ никто, ничто.

ҺИЧКАЙЧАН никогда, сроду; ни разу; һичкайчан төшенкелеккә бирелмә никогда не унывай.

ҺИЧКАЯ 1) никуда; һичкая бармыйсың! никуда не пойдёшь!; 2) некуда; һичкая барыр урын юк некуда пойти.

ҺИЧКЕМ никто; һичкем ала алмаслык неприступный; һичкем җиңә алмаслык непреодолимый; һичкемнең җаваплылыгына тапшырылмаган обезличенный.

ҺИЧНИ см. һичнәрсә.

ҺИЧНИНДИ никакой; аның бу эшкә һичнинди катнашы юк он никакого отношения к этому делу не имеет.

ҺИЧНИЧЕК никак; һичничек аңлата алмыйм никак не могу объяснить. ҺИЧНӘРСӘ 1) ничто; аны һичнәрсә борчымады его ничто не беспокоило; 2)

ничего; ровно (буквально) ничего; ул һичнәрсә аңламаган он ровно ничего не понял.

ҺИЧСҮЗСЕЗ беспрекословно, безоговорочно, безусловно; || беспрекословный, безоговорочный, безусловный; һичсүзсез аның таләпләрен үтәп торды он безоговорочно выполнял его требования; һичсүзсез буйсыну безусловное повиновение, беспрекословное подчинение.

ҺИЧТУКТАМЫЙЧА см. һичтуктаусыз, ҺИЧТУКТАУСЫЗ беспрерывно, без умолку, бесконечно; || беспрерывный,

безумолчный, бесконечный; һичтуктаусыз кошлар сайрый без умолку поют птицы; һичтуктаусыз сөйләшүләр бесконечные разговоры.

ҺИЧШИКСЕЗ без сомнения, несомненно, безусловно, бесспорно, непременно, определённо, наверняка; || несомненный, безусловный, бесспорный, непременный; һичшиксез дөреслек совершенная правда; һичшиксез уңышлык несомненный успех; һичшиксез кирәклек прямая необходимость.

ҺИҖРИ рел. относящийся к хиджре; см. һиҗрәт 1; һиҗри белән по хиджре; һиҗри белән 750 елда в 750 году по хиджре; һиҗри ел год хиджры, год по мусульманскому летосчислению.

ҺИҖРӘТ 1) рел, хиджра (начало мусульманского летосчисления 16 июля 622 г. н. э.; дата ухода Мухаммеда из Мекки в Медину); 2) уст. переселение; эмиграция; һиҗрәт итү (кылу) переселяться; эмигрировать.

ҺМ гм; һм-һм итеп кую хмыкнуть.

ҺОП межд. гоп-гоп (при развлечении ребёнка, подбрасывании его на руках).

ҺОП-ҺОП см. һоп.

ҺУ межд. 1) фу (выражает изнеможение); һу, тәмам хәлдән тайдым фу, окончательно выбился из сил; 2) у (выражает испуг); һу, син нинди куркынычлы әйберләр сөйлисең! у, какие страшные вещи ты рассказываешь!

ҺУП см. һап.

ҺУУ межд. у-у (выражает удивление, восхищение, угрозу); һуу, менә кайда күңелле икән! у-у, вот где, оказывается, весело!; һуу! хәзер үк күз алдымнан югалыгыз! у-у! убирайтесь сейчас же с моих глаз!

1302

ҺУШ чувство, сознание, память, рассудок; ул һушында он в сознании; һуш аву книжн. см. һуш китү; һуш китү а) лишаться чувств (рассудка); упасть в обморок; б) обморок; в) крайне удивляться; быть потрясённым; һуш китәрлек а) удивительный, потрясающий; б) удивительно, потрясающе; һуш китеп гашыйк булу влюбиться до безумия; һуш җую см. һуштан язу; һуш җыю собраться с мыслями; ул берничә минут һушын җыеп утырды прошло несколько минут, пока он собрался с мыслями; һушка килү прийти в чувство (в сознание), прийти в себя; һушка китерү а) привести в чувство (в сознание); б) откачивать (утопленника); в) отрезвлять; һуштан язу а) лишиться памяти (рассудка, разума); потерять сознание; б) перен. сойти с ума; һушын китәрү ошеломить; поразить; һушын җибәрү сводить с ума.

ҺУШ-АКЫЛ собир. ум-разум; һушым-акылым китте лишился ума-разума. ҺУШЛЫ разг. смышлёный, сметливый; сообразительный ҺУШСЫЗ 1) лишившийся чувств (сознания, памяти); бесчувственный,

бессознательный; обморочный; һушсыз булып егылу упасть без чувств (замертво); һушсыз калу см. һуш: һуш китү; һушсыз хәлдә в бесчувственном состоянии; 2) перен. рассеянный; син бигрәк һушсыз инде ты уж слишком рассеянный.

ҺУШСЫЗЛАНУ см. һуш: һуш китү, ҺУШСЫЗЛЫК бесчувственное состояние, забытьё, обморок; ярым һушсызлык

полузабытьё.

ҺЫ межд. хи (выражает недоумение); һы, берсе укый, икенчесе укыта, ә өйдә кем? хи, одна учится, другая учит, а дома кто?

ҺӘ см. һа.

ҺӘВӘС пристрастный, страстный, охочий до чего-л.; || с желанием, с охотой, охотно; һәвәс булу иметь склонность к чему-л., пристраститься к чему-л.; любить какое-либо занятие, иметь пристрастие к какому-либо занятию; балык тотуга һәвәс кеше страстный рыболов; ул эшкә һәвәс он любит работу; спорт уеннарына бик һәвәс имеет сильное пристрастие к спорту; бик һәвәс аучы рьяный охотник; сүзгә һәвәс а) любит разговаривать; б) словоохотливый; сүзгә һәвәс булу любить разговаривать; быть разговорчивым (словоохотливым).

ҺӘВӘСКӘР любитель чего-л., охотник до чего-л.; || любительский; музыка һәм җыр һәвәскәре любитель музыки и пения; һәвәскәрләр концерты любительский концерт; балет һәвәскәре любитель балета; борынгы әйберләр һәвәскәре антиквар; китаплар һәвәскәре библиофил; коллекцияләр һәвәскәре коллекционер; комбинацияләр һәвәскәре комбинатор; радио һәвәскәре радиолюбитель; театр һәвәскәре театрал; фото һәвәскәре фотолюбитель; һәвәскәр башкаручы любитель-исполнитель; һәвәскәр башкаручылар концерты концерт художественной самодеятельности.

ҺӘВӘСКӘРЛЕК охота, страсть к чему-л.; увлечение (чем-л.). ҺӘВӘСКӘРЛӘРЧӘ любительский; сәнгатькә һәвәскәрләрчә караш любительское

отношение к искусству. ҺӘВӘСЛЕ см. һәвәс.

ҺӘВӘСЛЕК пристрастие, страсть, желание, склонность; интерес, любовь к чему- л., увлечение чем-л.; музыкага һәвәслеге бар он имеет склонность к музыке; укуга һәвәслек пристрастие к чтению; китапларга һәвәслек библиофильство.

ҺӘВӘСЛЕЛЕК см. һәвәслек; сүзгә һәвәслелек разговорчивость, словоохотливость.

ҺӘВӘСЛӘНДЕРҮ понуд. от һәвәсләнү 1) возбуждать (возбудить) желание,

1303

интерес, охоту, влечение к чему-л.; 2) заинтересовывать, заинтересовать; раззадоривать, раззадорить; пристрастить, приохотить к чему-л.; аны һәвәсләндерү бик җиңел его легко раззадорить; җәмгыять эшләренә һәвәсләндерү приохотить к общественной работе.

ҺӘВӘСЛӘНҮ пристраститься, приохотиться к чему-л., увлекаться, увлечься чем- л.; || увлечение; шигырьгә бик нык һәвәсләндем я сильно пристрастился к стихам; һәвәсләнеп китү разохотиться, войти в азарт; һәвәсләнеп уйнау играть с азартом.

ҺӘДИЯ уст. книжн. подарок, подношение; Һәдия бирү (итү, кылу) дарить, подносить, делать подарок (подношение),

ҺӘЙ см. һай.

ҺӘЙБӘТ в разн. знач. приличный, хороший; красивый; славный; || прилично, хорошо; красиво; славно; үзеңне һәйбәт тот веди себя хорошо; бик һәйбәт а) превосходный, прекрасный, замечательный; б) превосходно, прекрасно, замечательно; бик һәйбәт кеше замечательный человек; һәйбәт дип табу а) одобрять; б) считать приемлемым (хорошим, качественным); һәйбәт итү а) см. һәйбәтләү; б) перен. разг. поступать правильно (разумно); делать хорошо; вакытында хәбәр биреп, бик һәйбәт иттең ты поступил очень разумно, сообщив вовремя.

ҺӘЙБӘТЛЕК см. әйбәтлек. ҺӘЙБӘТЛӘНҮ см. әйбәтләнү.

ҺӘЙБӘТЛӘП хорошенько, как следует; башта һәйбәтләп уйлап карагыз сначала хорошенько подумайте.

ҺӘЙБӘТЛӘҮ см. әйбәтләү. ҺӘЙДӘҮ см. әйдәү.

ҺӘЙКӘЛ памятник, монумент; Тукай һәйкәле памятник Тукаю; памятник Тукая; кабер өсте һәйкәле надгробный памятник; һәйкәл аслыгы пьедестал; һәйкәл кую воздвигать монумент, ставить памятник.

ҺӘЙКӘЛТӘРАШ уст. книжн. скульптор, ваятель. ҺӘЙ-ЛИ см. һай-ли.

ҺӘЛАК гибель, смерть; рухи һәлак булу нравственное падение; һәлак булган погибший, павший, умерший; һәлак булу погибать, умирать; шартлаудан һәлак булу погибнуть при взрыве; подорваться; янып һәлак булу погибнуть в огне, сгореть; салкыннан һәлак булу а) погибать от холода, замерзать; б) вымерзать (о растениях); һәлак итү погубить, загубить; саранча басуларны һәлак итте саранча опустошила поля; һәлак итүче губитель; әләк төбе — һәлак посл. ябеда — пагуба; начарлыктан тыйган — әдәп, һәлак иткән — гадәт посл. приличие облагораживает, привычка губит.

ҺӘЛАКЛЕК книжн. см. һәлакәт.

ҺӘЛАКӘТ 1) гибель, погибель, смерть; һәлакәт тырнагыннан коткару вырвать из когтей смерти; һәлакәт күзенә карау глядеть смерти (гибели) в глаза; 2) бедствие, крах; һәлакәткә очрау а) попасть в бедственное положение; б) потерпеть крах, обанкротиться; 3) катастрофа, крушение; сугыш һәлакәте военная катастрофа; һәлакәт алдында, һәлакәт чокыры алдында перед катастрофой, на краю пропасти; самолёт һәлакәткә очрады самолёт разбился (потерпел катастрофу); бердәм өйдә бәрәкәт бар, гаугалы өйдә һәлакәт бар посл. дружба в доме — изобилие, раздор в доме — бедствие.

ҺӘЛАКӘТЛЕ 1) гибельный, губительный, пагубный, роковой; убийственный; һәлакәтле сугыш губительная война; һәлакәтле язмыш роковая судьба; 2) катастрофический; уничтожающий, опустошительный; артиллериянең

1304

һәлакәтле уты уничтожающий огонь артиллерии. ҺӘЛАКӘТЛЕЛЕК гибельность, губительность, пагубность.

ҺӘМ союз соед. и, да, также, с; төн караңгы һәм салкын иде ночь была тёмная и холодная; әтисе һәм улы бер заводта эшлиләр отец с сыном работают на одном заводе; һәм дә а также.

ҺӘМИШӘ уст. книжн. см. һаман.

ҺӘММӘ весь; каждый; һәммә кеше каждый человек, каждый, всякий; һәммә нәрсә все, все без исключения; һәммә жирдә см. пэркайда; үз-үзенә ия булган һәммәгә ия булыр посл. кто владеет собой, тот будет владеть всем.

ҺӘММӘСЕ все они.

ҺӘНДӘСӘ уст. книжн. геометрия. ҺӘНҮЗ уст. всё, всё ещё, доныне, доселе.

ҺӘР каждый, всякий; һәр айда, һәр ай саен каждый месяц, ежемесячно; һәр атнада, һәр атна саен каждую неделю, еженедельно; һәр ел, һәр елны, һәр ел саен каждый год, ежегодно; һәр ике яктан а) по обе стороны; б) обоюдно; һәр икебез оба мы; һәр кеше см. һәркем; һәр көн, һәр көнне, һәр көн саен каждый день, каждодневно, ежедневно; изо дня в день; һәр минут, һәр минут саен, һәр минутта каждую (любую) минуту, ежеминутно; һәр очракта да дөрес во всех случаях правильно; һәр сәгать, һәр сәгать саен, һәр сәгатьтә каждый (любой) час, ежечасно; һәр сүз исәбеннән, һәр сүз өчен пословный; телеграммаларга һәр сүз исәбеннән түләү пословная оплата телеграмм; һәр тараф тын кругом тишина; һәр тарафтан со всех сторон; һәр җир всё, кругом; һәр җир карланган всё покрыто снегом; һәр җирдә везде, всюду, повсюду; яман кешенең яманлыгы тияр һәр җирдә посл. вредный человек навредит всюду; яхшылыкка яхшылык — һәр кешенең эшедер посл. добро за добро — дело каждого; һәр кош үз тавышы белән сайрый посл. всякая птица своим голосом поёт; һәр эшнең үз вакыты бар погов. всему своё время; делу время, потехе час; һәр ялтыраган алтын түгел посл. не всё то золото, что блестит; ◊ һәр бирмеш көн каждый божий день

ҺӘРБЕР см. һәр.

ҺӘРБЕРЕ любой, каждый из них.

ҺӘРВАКЫТ всегда, всё время, во всякое время, когда угодно, всякий раз; постоянно; вечно; безотлучно; ул һәрвакыт аның янында булды он безотлучно находился при нём; һәрвакыт була торган всегда имеющий место, общераспространённый; һәрвакыт булучы (йөрүче) завсегдатай; һәрвакыт кирәкле всегда нужный; подручный, настольный; һәрвакыт сукранучы ворчун; һәрвакыт утырып тору сиднем сидеть; дөреслек һәрвакыт җиңә (өстен чыга) посл. правда всегда побеждает; правота — что лихота, всегда наружу выйдет.

ҺӘРВАКЫТТАГЫ всегдашний, жизненный; бу аның һәрвакыттагы яраткан сүзе это его всегдашнее любимое слово.

ҺӘРВАКЫТТАГЫЧА как всегда, как водится. ҺӘРДАИМ уст. всегда.

ҺӘРДӘМ уст. книжн. всегда, постоянно.

ҺӘРКАЙДА везде, всюду, во всяком месте, повсюду, где угодно; һәркайда булучы вездесущий.

ҺӘРКАЙДАН отовсюду.

ҺӘРКАЙСЫ каждый (из них), всякий; все они; һәркайсын эшләмәкче булсаң, барысыннан да коры калырсың посл. кто много начинает, тот мало кончает.

ҺӘРКАЙЧАН всегда.

1305

ҺӘРКАЙЧАНДАГЫЧА как всегда.

ҺӘРКЕМ 1) каждый, всякий, всяк; һәркем үз кирәген уйлый каждый думает о себе; всякий хлопочет, себе добра хочет; һәркем үзенчә фикер йөртә всяк посвоему рассуждает; һәркем үзенчә уйласа, бергә яшәп булмый посл. порознь думать, вместе не жить; һәркем үз урынын белергә тиеш посл. каждый должен знать своё место; всяк сверчок знай свой шесток; һәркемнең үзенеке үзенә ай күренә йөзенә посл. всякому своё и немытое бело; һәркемнең үз акылы үзенә посл. всяк своим умом живёт; һәркемнән сәләтенчә, һәркемгә хезмәтенчә от каждого по способностям, каждому по труду; 2) обще-; һәркем алырлык, һәркемнең хәле җитәрлек общедоступный; һәркем аңларлык, һәркемгә аңлаешлы общепонятный, общедоступный; популярный; һәркемгә билгеле общеизвестный, популярный; һәркем кулланырлык общеупотребительный; һәркем өчен дә (һәркемгә дә) мәҗбүри общеобязательный.

ҺӘРНИЧЕК книжн. поэт. как-нибудь, как бы ни было, во что бы то ни стало; всячески.

ҺӘРНӘРСӘ каждая (всякая) вещь; всё; һәрнәрсәгә көче җитүче всесильный; һәрнәрсәне белүче всезнающий; һәрнәрсәне җимергеч всесокрушающий; һәрнәрсә яңа вакытында кадерле посл. всякая вещь ценится, когда она новая; һәрнәрсәнең яңасы яхшы, дусның искесе яхшы посл. держись друга старого, а дома — нового

ҺӘРТӨРЛЕ всякий, всяческий, всякого рода, всевозможный; разный, различный, разнообразный; какой угодно; һәртөрле ватык-сынык всякие обломки; һәртөрле юллар белән всячески, всяческими путями, всеми путями

ҺӘРХӘЛДӘ всё-таки, во всяком случае, так или иначе; һәрхәлдә ул моны эшләмәячәк во всяком случае он этого не сделает.

ҺӘРЧАК см. һәрвакыт. ҺӘРЧАКТА всегда, в любое время.

ҺӘРЬЯК кругом, все стороны; һәрьяклардан кошлар очып килә прилетают птицы со всех сторон; һәрьягын мүкләү конопатить со всех сторон (кругом); һәрьягын уйлау (уйлап карау) обдумать всесторонне.

ҺӘРЬЯКЛАП всесторонне, разносторонне, со всех сторон, кругом; досконально; мәсьәлә һәрьяклап тикшерелде вопрос изучен всесторонне (досконально).

ҺӘРЬЯКЛЫ всесторонний; һәрьяклы үсеш всестороннее развитие.

ҺӘРЬЯКТАН 1) со всех сторон; докладчыга һәрьяктан сораулар бирә башладылар со всех сторон начали задавать вопросы докладчику; 2) разносторонне; һәрьяктан хәзерлекле кеше разносторонне подготовленный человек.

ҺӘФТИЯК рел. см. әфтияк. ҺӘФТӘ уст. книжн. неделя.

ҺӨДҺӨД удод; || удодовый; һөдһөд оясы гнездо удода.

ҺӨДҺӨДЧӘЛӘР зоол. удодовые; һөдһөд-чәләр семьялыгы семейство удодовых. ҺӨНӘР 1) искусство, мастерство, умение; китап төпләү һөнәре переплётное

искусство (ремесло); 2) ремесло; профессия; специальность; || ремесленный; ата һөнәре балага мирас посл. ремесло отца переходит к сыну; һөнәр мәктәбе ремесленная школа; кул һөнәре а) ремесло; б) рукоделие; в) рукодельный; кул һөнәре булу владеть каким-л. ремеслом, быть мастером; кул һөнәре белән шөгыльләнү а) заниматься кустарным ремеслом; кустарничать; б) заниматься рукоделием; кул һөнәре әйберләре кустарные изделия; һөнәр иясе специалист; мастер; һөнәр мәктәбе укучысы учащийся ремесленного училища, ремесленник; белгән һөнәр иңсәне баемый посл. ремесло не

1306

коромысло, плеч не оттянет; егет кешегә җитмеш төрле һөнәр дә аз посл. молодцу и семидесяти ремёсел мало; ир егеткә һөнәр кирәк посл. добру молодцу нужно ремесло; һөнәр ашар-га-эчергә сорамый, үзе ашата посл. ремесло есть-пить не просит, а само кормит; һөнәре бар — терек, һөнәре юк

— үлек посл. с ремеслом — жив, без ремесла — труп; һөнәренә күрә эше посл. по ремеслу и работа; һөнәрне күтәреп йөрисе юк посл. ремесло за плечами не носят; һөнәрне өйрәнү өчен дә һөнәр кирәк посл. и ремесло изучать нужно умение

ҺӨНӘРЛЕ знающий какое-л. ремесло, имеющий какую-л. специальность; һөнәрле үлмәс, һөнәрсез көн күрмәс посл. с ремеслом не пропадёшь, без ремесла не проживёшь; һөнәрле ир хур булмас посл. кто с ремеслом, тот не опозорится.

ҺӨНӘРЛЕЛЕК мастерство; аның һөнәрлелеге безнең өчен зур хәзинә его мастерство для нас большой клад.

ҺӨНӘРМӘНД уст. книжн. см. һөнәрчел. ҺӨНӘРСЕЗ разг. неумелый, неспособный, бездарный.

ҺӨНӘРСЕЗЛЕК 1) незнание никакого ремесла; һөнәрсезлек егет кешегә бер дә килешеп бетми не к лицу молодому человеку не знать никакого ремесла; 2) разе. неспособность.

ҺӨНӘРХАНӘ уст. книжн. мастерская ҺӨНӘРЧЕ ремесленник, мастер; || ремесленный; промысловый; алар арасында

күпчелеге һөнәрчеләр среди них большинство ремесленники; һөнәрчеләр кооперациясе промысловая кооперация; вак һөнәрче а) кустарь; б) кустарный; вак һөнәрче эше кустарная работа; һөнәрчеләр идарәсе ист. ремесленная управа.

ҺӨНӘРЧЕЛ способный к разным ремёслам; мастер на все руки.

ҺӨНӘРЧЕЛЕК ремесло, занятие ремеслом, кустарный промысел; ремесленничество; || ремесленный, промысловый; һөнәрчелек артеле промысловая артель; һөнәрчелек хезмәте ремесленный труд; вак һөнәрчелек а) кустарничество; б) кустарный; вак һөнәрчелек әйберләре кустарные изделия; һөнәрчелек итү заниматься ремеслом; һөнәрчелек җәмгыяте ист. общество ремесленников.

ҺӨҖҮ уст. книжн. сатира, юмор; ирония.

ҺӨҖҮИ уст. книжн. сатирический, юмористический, иронический.

ҺӨҖҮМ 1) нападение, набег, налёт, нашествие, агрессия; наступление, атака, натиск; || наступательный, агрессивный; һава һөҗүме воздушный налёт; һөҗүмгә бирешмәү устоять перед натиском; һөҗүм сугышлары алып бару вести наступательные бой; дошманлык һөҗүме враждебный акт; ике яклы һөҗүм спорт. обоюдная атака; капма-каршы һөҗүм лобовая атака; һөҗүм астына кую поставить под удар; һөҗүм итешмәү взаимное ненападение; һөҗүм итү а) нападать, наступать, атаковать; совершать набег; б) перен. набрасываться, ополчаться; в) перен. покушаться; г) покушение; кеше тормышына һөҗүм итү покушаться на жизнь человека; көтмәгәндә һөҗүм итү а) внезапно атаковать; б) налететь, наскочить, обрушиться; тылдан һөҗүм итү ударить с тыла; һөҗүм итүче а) наступающий; б) агрессор; в) спорт. нападающий; форвард; каршы һөҗүм ясау контратаковать; төп һөҗүм ясаучы көчләр ударные силы; һөҗүмгә каршы һөҗүм контратака, контрудар, контрнаступление; һөҗүмгә очрау подвергаться нападению; һөҗүмне кире кайтару отражать нападение (удар, атаку); отбиваться; 2) перен. нападки, выпады, вылазка.

ҺӨҖҮМЛЕ наступательный; һөҗүмле сугыш наступательная война.

1307

ҺӨҖҮМЧЕ см. һөҗүм: һөҗүм итүче; үзәк һөҗүмче спорт. центрфорвард. ҺӨҖҮМЧӘН наступательный, агрессивный; || агрессивно; һөҗүмчән хәрәкәт

наступательное движение; һөҗүмчән политика агрессивная политика; алар һөҗүмчән рух белән сугарылганнар они настроены агрессивно.

ҺӨҖҮМЧӘНЛЕК 1) агрессивность; 2) перен. действенность; сатираның һөҗүмчәнлеге действенность сатиры.