07.XronikaB
.docТого ж лета месяца мая другого дня выпал снег так велики, яко мошчно было саньми ездити; того ж мисяца мая двадцать первого дня выпал снег в полголени человеку, и была студень великая вельми. А потом был король Казимир у Великом княстве Литовском сем год, бо радней мешкивал у Великом княстве, нижли в Лясех, для того, иж у Литве вельми роскошных ловов, розмаитых зверев много, где ж во всяких панствах такового зверу нет, а король Казимир вельми ловы любил. А потом поехал до Ляхов и был в Лясех год, и прыехал до Литвы к Великому княству на столец, до Вильни, и был у Вильни год, а потом рознемогся и казал себе провадить до Городна, бо в Городне вельми любил мешкати для роскошных ловов и всяких пожытков. И будучы ему в Городне и поразумел, што уже с тое хоробы выйти не мог, и он узвал к соби панов-рад своих, Великого княства Литовско[го], в ложницу на покои, и почал их просити вельми умильно и покорно, штобы панове-рада взяли соби господарем на княство Литовское сына его середульшогоI Александра королевича. И панове-рада, видячы господара своего так покорне просячы, и к тому памятаючы, иж он княство Литовское добре радил и справовал, и на то прызволили по жывоте его взяти на Великое княство Литовское сына его королевича Александра (...).
(...) По смерти же короля Казимира ляхове взяли собе королем на коруну Польскую сына его королевича Ольбрахта, а литва взяли соби великим князем на Великое княжение Литовское брата его рожоного, другого королевича, Александра.
Того ж году на зиму почал вальку на Великое княжение Литовское велики князь московски Иван Васильевич, и город Вязьму взял и инных городов немало, Хлепень, Мезчоск, Лубитеск, Мценеск, Серпееск34, волостей же множество. Видячы то велики князь Александер литовский и панове-рада его Великого княства Литовского, яко велики князь московски, запамятавшы докончаня и крестного цалованя, которое ж было межы ними со отцем его королем Казимиром, поднял на него таковую вальку безодповеднуюII и немало городов и волостей побрал; а ему внове на господарстве вседшы и на тот час вальчыти было его с ним трудно. Посылает к нему послов своих: воеводу троцкого, маршалка земского пана Петра Яновича; пана троцкого, старосту жомойтского пана Станислава Яновича; маршалка пана Войтеха Яновича; писара пана Федка Грыгорьевича; они же ехавшы к Москве к великому князю Ивану Васильевичу, и взяли в него дочку его великую княжну Олену за великого князя Александра. Город же Вязьму и вси вышереченныя городы и волости одержал велики князь московски, нижли только тых смолнян, которыи на оных городех были полонены, отпустили ко Смоленску (...).
(...) В лето семое тысяшчы пятнадцатого, а од Божыяго нарожения тысяча пятсот семого после пленения земли Литовское от безбожных татар, и прыехал король и велики князь Александро до Вильни з Ляхов немоцон вельми немоцою паралитиковою, и вчынил сейм в городе Лиде. И будучы ему со всими паны в Лиде, прышла ко нему весть, иже царевичы перекопские Биты-Кирей солтан а Бурнаш солтан прышли з двадцатма тысячма людей ко Слуцку, идут к Новогородку. Король же будучы во великой хороби и не ведаючы, што почати, прызвал к соби панов-рад своих и гетмана своего пана Станислава Петровича Кишку, и любимаго своего маршалка дворного князя Михайла Львовича Глинского35, и все дело свое господарское и справу земскую даст в руки их, себе же павели отнести на насилицах до Вильни; панове же рада и гетман, и маршалок князь Михайло Глински со всими людми остали в Лиде.
Татарове прышедшы к Новогородку, и скоро прышли за Немон и не доходячы Лиды, около города, от всих сторон в мили и в полумили от города, воевали церкви божые и дворы великие, и веси зажыгали, и людей имали и забивали. Видячы то панове литовские очыма своими, иж поганство з таковым великим окрутенством прышли на них, и вземшы Бога вседержытеля на помоч, зьехалися вси на одно место, и зрадилися, и зополчылися десять тысячей людей перебраных, конных и збройных, што на тот час могло быть, бо так воскоре не могло людей больш собратися, и малоль многоль вси один подле другого, одну раду а вмысл положыли: вземшы Бога на помоч, только пойти а битися с ними. И се твердо а крепце утвердивше, избравшы ся неколько людей ехали доведатися а видети их, и у одной мили от Лиды нашли на них, и Божыю милостию побили их, неколько жывых поймали, а инных головы отсекаючы в тайстраI клали. Видячы же татарове, што не могут противитися им, побегли. Они же вязнев жывых до панов прывели, а головы отсеченных в тайстрах прынесли. Сия видивше панове веселилися и радости наполнилися, и того часу сами всели на кони, и всему войску казали пойти з собою к Новугородку. Татарове же, вбачывшы то и поразумели, иже люде ходят под ними, а хотят с ними бой поставити, и почали з загоновII ворочатися за Немон.
Панове же со всим войском прышодшы к Новугородку и стояли в Новегородце тры дни, и послали добывати языка певного, хотячы ведати истинно, где царевичы кошомIII стоят. Панове же Немировичы, пан Юры а пан Андрей, пославшы и поймали шести татаринов под Городишчом36, и прывели их до панов; они же поведили запевно, што царевичы кошом стоят под городом Клецком и ешче з загонов вси на кош так скоро собратися не могут. Панове же о том доведавшыся, и поручывшыся милому Богу, и пошли путем своим радуючыся, и выехали з Новогородка м[еся]ца августа в четверты день в понеделок в вечер, вже перед смерканием, и шли з Новогородка мимо Осташына, и на завтрие, во второк, прыбегли некоторые дворане от Церына37 и от Полонки, поведаючы, иже татарове за ними гонили, а ходят блиско войска. Панове же и все войско мало отпочнувшы во Осташыне и пошли к Полонце, и прешедше Искольт38 передние люди догонили пятсот татар, идучых з загонов до Клецка, и догонивше побили их, а инных жывых поимали, а оставшы утекли за реку за Ушу39 на крутом березе, и прыбегше до Клецка ко станом своим, поведили царевичом, што литва идут к ним на бой. Царевичи же гордостми и высокоумия наполнившеся, ничого о том не дбаючы, со всим усердием прыготовилися на бой. Панове з своим всим войском того дня, во второк, не доходячы Молева в селе Налипой40 ночовали, а на завтрее, в середу, м[еся]ца августа шестого дня, на преображение господа нашего Исус[а] Хрыста, воставше рано и зрадивше гуфы яко на битву залежыт, и пошли просто ко Клецку.
Гетман же пан Станислав Петрович Кишка в тот час немоцон вельми [был], никако же не мог на кони седети, но з великою нуждою казал себе во возе вести. И видевше панове, яко гетман вельми немоцон, и без него рад никоторы в войску быти не может, и умысливше и поручыли на оны час гетманство князю Михайлу Львовичу Глинскому, и изволили вси послушны ему быти. Князь Михайло же Глински начал справовати войском, и потегнули ко Клецку, а наперед неколько сот коней отправил. И как прышли под Клеческ, к реце Лане41, до Красного Ставу42 от полудни, и з горы через реку взрели полки татарские, стоячы поготове на бой. И перешедше стали об реку с ними, и для злого перехожения реки не могли воскоре совокупитися с ними, и больши трех часов билися с ними об реку. Потом же войско литовское вчынили две гати через реку обапол гребли ставовое. Татарове же видячы, иже литва стоят крепко и неподвижно ко бою, и поготовили гати, хотячы воскоре к ним реку перейти. И почали з войска литовского стреляти на них з дел, з ручниц, з луков. В то же время неколько дворан немного поспешылися за реку. Татарове же зыимали писара пана Заберезенского Коптя, и отсекшы голову ему, носили на древцы ругаючыся. Видя же князь Михайло з паны и со всим вой ском смех и наругание их, скоро казал всим полком обема гатьми реку переходити, и затрубившы во трубу и во свирили загравшы пошли за реку. С правое же руки войско через гать первей поспишылися, и перешли за реку.
Татарове же видячы, што не вси посполу реку переходят и што было межы них найлепшых людей, тые вси вдарыли на них, и многих на той правой руце поразили и мало их не побили. А затым князь Михайло з левое руки поспешылся и перешодшы гать вдарыл паперек на вси полки татарские и розделил их на двое. А потом и тые люди нашы з правое руки, поправившыся, и на них же вдарыли, и с обеюх сторон так замешали полки татарскими, яко не только татарове битися, но очы и рук своих на литовское войско поднести не могли. Князь Михайло же со всим войском гнал за ними, имаючы и забиваючы до реки Цебры43. И как прыбегли татарове ко Цебре, тогда мало не вси в реце и болоте потонули, так много татар и коней их в реце и болоте было, яко литва переежджали на конех и пешы перехожывали па мертвых телесех татарских и коней их. И которые татаре немногие со царевичы втекли, тых переймаючы по дорогах от Слуцка, от Петрикович44, от Овруча45, от Жытомира, з Волыня, на вси стороны их били и грабили, мало их вельми до Орды дошло.
И сталося есть невымовное милосердие Божые Великому княству Литовскому и неизреченное кровопролитие рожаю алькоранскомуI. Князь Михайло же Глински и войско литовское того дня стоячы на трупи и весь день ездячы и гонячы около Цебры и за Цебром, татар множество имали и забивали и к войску возвратилися ко Клецку, ведучы со собою многие пленники. И наполнившы руки золота и сребра, и зброи, и одежд, и коней многоценных, и невымовныя радости и веселия наполнившеся тую ноч пребыли з покоем. Татарове же, которые не были у битве, а ходили по загоном и не ведаючы о том, прыходили з полоном...46
ХРОНІКА БЫХАЎЦА
а Пачатак “Хронікі Быхаўца” не захаваўся, тэкст аднаўляецца паводле Хронікі М. Стрыйкоўскага
I месцаў рыбнай лоўлі
б тут у тэксце памылкова: Аполон
в недакладнасць перапісчыка, у іншых спісах: Ектор, Гектор
II баец, ваяўнік
III чыніць
I пакрыў
II полькі
I параніліся, пакалечыліся
II ахоўнаму, гвардыі
I у гадах, пажылы
II наладзіць, учыніць
III выдаткі
IV прыняць, пачаставаць
V сілезскіх
VI дацкі
VII мускату
VIII зубраў
I парадняцца
II перадалі
III зрабілі
IV больш даўняя, старажытная
I спрэчкамі, нязгодаю
II у Італіі
III выразаць, знішчыць
I для вырашэння земскай справы
II аброчным
IIIТут: фаварыт, любімец
I сярэдняга
II безадказную
I кайстра, торба
II набегаў
III станам; лагерам
I паганскаму
1 Атыла (? – 453) – правадыр гунаў, ваяўнічага племені, якое ў канцы IV ст. выйшла з Прыўралля ў Еўропу, пасялілася ў Паноніі (тэрыторыя сучаснай Венгрыі) і рабіла разбуральныя напады на суседнія краіны.
2 Дакладнае месцазнаходжанне гэтай ракі невядома. Магчыма, храніст меў на ўвазе Угру, прыток Акі.
3 Відаць, тут маецца на ўвазе маскоўскі цар Іван IV Грозны, а сам выраз належыць М.Стрыйкоўскаму.
4 Валоская зямля азначае Італію. Блізкім па гучанні словам Валахія называлі тады і раманамоўную Малдову.
5 Будзынь – гэта горад Буда, папярэднік сучаснага Будапешта.
6 Аквілея – рымская крэпасць на ўзбярэжжы Венецыянскай затокі.
7 Марцыян (Маркіян) – усходнерымскі імператар у 450 – 457 гг.
8 Недакладнасць храніста: гербы ў Еўропе з’явіліся ў часы позняга Сярэднявечча.
9 Адзін з узгоркаў на захад ад Масквы.
10 Гэты паход Альгерда на Маскву адбыўся ў 1370 г.
11 Храналагічная недакладнасць. На самай справе сватанне і жаніцьба Ягайлы на Соф’і Гальшанскай адбыліся не адразу пасля ўзяцця Вітаўтам Смаленска ў 1404 г., як падаецца ў Хроніцы, а значна пазней – у 1422 г.
12 На самай справе Соф’я была дачкой князя Андрэя, сына Івана Альгімонтавіча, дачка якога Ульяна ў 1418 г. стала жонкай Вітаўта.
13 Недакладнасць храніста: Грунвальдская бітва адбылася ў 1410 г.
14 Славянская назва вёскі Грунвальд, каля якой адбылася славутая бітва. Цяпер на тэрыторыі Польшчы ў Вармінска-Мазурскім ваяводстве.
15 Асоба не высветлена. Вядома, што ў Грунвальдскай бітве на баку саюзнікаў удзельнічаў чэшскі атрад пад кіраўніцтвам Яна Жыжкі. Магчыма, яго і меў на ўвазе храніст.
16 Спытка Спыткавіч – відаць, сын былога кракаўскага ваяводы, польскага пана Спытка з Мельштына, які ў 1395 г. атрымаў Падолле і загінуў у бітве з татарамі пад Ворсклай у 1399 г.
17 Як сведчаць дакладныя крыніцы, у Ягайлы і Вітаўта не было такога брата. Выказвалася меркаванне, што Іван Жэдзевід – сын Фёдара Карыятавіча, князя падольскага.
18 Ян Гаштольд (? – 1458) – ваенна-палітычны і дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, пад канец жыцця – віленскі ваявода.
19 Жыгімонт, інакш Сігізмунд – венгерскі кароль (1387 – 1437), імператар «Свяшчэннай Рымскай імперыі» (1410 – 1437).
20 У 1429 – 1430 гг. на каранацыйных з’ездах у Луцку і Вільні прысутнічаў не зяць Вітаўта Васіль Дзмітравіч, які памёр у 1425 г., а яго сын, вялікі князь маскоўскі Васіль ІІ Цёмны.
21 Іаан Палеалог – візантыйскі імператар у 1425 – 1448 гг.
22 Малмазія – гатунак салодкага віна.
23 Тады папам рымскім быў Марцін V (1417 – 1431).
24 Недакладнасць храніста: Вітаўт памёр 27 кастрычніка 1430 г., у той жа год, калі адбываўся ў Вільні вялікі каранацыйны з’езд.
25 Жыгімонт Кейстутавіч – брат Вітаўта, вялікі князь з 1432 г., з 1436 г. стаў адзінаўладным гаспадаром у Вялікім княстве Літоўскім, канчаткова перамогшы свайго суперніка – вялікага князя Свідрыгайлу.
26 Сын Лугвена Альгердавіча і Марыі, дачкі маскоўскага князя Дзмітрыя Данскога, князь мсціслаўскі, неаднаразова запрашаўся княжыць у Вялікі Ноўгарад. У час паўстання Свідрыгайлы быў на баку апошняга. Памёр каля 1458 г.
27 Аляксандр Уладзіміравіч – унук Альгерда, заснавальнік роду слуцкіх князёў Алелькавічаў, князь слуцкі і кіеўскі, у час грамадзянскай вайны 1432 – 1439 гг. у Вялікім княстве Літоўскім спачатку падтрымліваў Жыгімонта Кейстутавіча, пасля Свідрыгайлу, за што і пацярпеў ад першага. Памёр у 1454 г. у Кіеве.
28 Уцяны, Уцена – гарадок у Вялікім княстве Літоўскім, цяпер раённы цэнтр у Літве.
29 Міхаіл, Міхайла, Міхайлушка (каля 1390 – 1452) – сын Жыгімонта Кейстутавіча, дапамагаў бацьку ў час барацьбы з Свідрыгайлам. Пасля забойства Жыгімонта прэтэндаваў на велікакняскі пасад, але беспаспяхова. У 1450 г. уцёк у Маскву, дзе быў зняволены, а пасля атручаны.
30 Чартарыйскі Аляксандр – сын князя Васіля, які валодаў Чартарыйскам на Валыні, пасля замаху на Жыгімонта ўцёк у Маскву, быў намеснікам у Пскове і Вялікім Ноўгарадзе, ваяваў з крыжакамі. У 60-ыя гады XV ст. вярнуўся ў Вялікае княства Літоўскае, атрымаў ад караля Казіміра Лагойск.
31 Уладзімір – сын Альгерда, у 60-ыя гг. XIV ст. атрымаў ад бацькі Кіеўскае княства. Пасля прыходу да ўлады ў 1392 г. Вітаўта не хацеў яму падпарадкавацца, шукаў падтрымкі ў маскоўскага князя, але ў 1395 г. быў пазбаўлены Кіева, узамен атрымаў Капыль і Слуцк.
32 Настася названа ўнучкай Вітаўта, бо яна была дочкай маскоўскага князя Васіля Дзмітравіча і Соф’і Вітаўтаўны.
33 Казімір (1427 – 1492) – сын Ягайлы і Соф’і Гальшанскай, вялікі князь літоўскі (з 1440) і кароль польскі (з 1447).
34 Хлепень, Мяшчоўск, Любуцк, Мцэнск і Сярпейск – цяпер гарады ў цэнтральнай Расіі.
35 Глінскі Міхаіл (каля 1470 – 1534) – ваенна-палітычны і дзяржаўны дзеяч Вялікага княства Літоўскага, з 1500 г. маршалак дворны, пад яго кіраўніцтвам літоўска-беларускія войскі ў 1506 г. перамаглі татараў пад Клецкам. У 1508 г. узняў мяцеж супраць Жыгімонта Старога, але пацярпеў паражэнне і ўцёк у Маскву. Удзельнічаў у вайне з Літоўска-Беларускай дзяржавай у 1512 – 1522 гг. на баку маскоўскага князя Васіля ІІІ, пасля ў Маскве быў кінуты ў вязніцу, затым узвысіўся да ваяводы, стаў фаварытам княгіні Алены Глінскай. Памёр у турме.
36 Гарадзішча – мястэчка ў Наваградскім павеце, цяпер гарадскі пасёлак ў Баранавіцкім раёне.
37 Асташын і Цырын – вёскі ў Наваградскім павеце, цяпер у Карэліцкім раёне.
38 Ішкальдзь і Палонка (больш дакладна – Паланэчка) – вёскі ў Наваградскім павеце, цяпер у Баранавіцкім раёне.
39 Уша – левы прыток верхняга Нёмана.
40 Малева і Нялепава – вёскі ў Наваградскім павеце, цяпер у Нясвіжскім раёне. Каля вёскі Малева размешчаны таксама тры вёскі Ліпы: Вялікая, Высокая і Саская.
41 Лань – левы прыток Прыпяці, цячэ каля Клецка.
42 Красны стаў – возера каля Клецка.
43 Цапра – левы прыток Лані.
44 Петрыкавічы – напэўна, гэта горад Петрыкаў.
45 Оўруч – горад на ўкраінскім Палессі.
46 Канец «Хронікі Быхаўца» не захаваўся, таму дакладна невядома, пра што далей апавядалася ў арыгінале і звесткамі якога года завяршаецца яе поўны тэкст.