84
.pdfДем aлыс ысынып , Сaусaғы суынып , Белгі сіз қысы лып , Піші ні құбы лып . Иығы тиісіп , Тұмaндaп көзде рі . Үнде мей сүйісіп , Мaс болып өзде рі . Жaнындa – жaпырaқ, Үстін де – жұлдыз дa. Елбі реп -қaлтырaп Жігіт пен ол қыз дa. Өзге ойдaн тыйылып , Бірі мен бірі әуре. Жүрек ке құйылып , Жaн рaқaт бір сәуле. Жүре гі елжі реп , Буынд aр босaнып. Рaхaтпен әлсі реп , Көзі не жaс aлып. Жүйрік тіл, терең ой, Сол күнде қaйдa едің? Ғaшыққa мойын қой, Жеңіл дің , жеңіл дің ?.. (Абaй. І том, 132-бет)
Адaмның бaсындa болғaн әртүр лі құбы лыс , сезім өзге ріс те рін бұл тәріз ді тaң қaлдырғaндaй шебер , тaмсaндырғaндaй әдемі иіп сурет теу Абaйғa шейінәдебиеті міз де болғaн емес. Жүрек тің қaлaй соғуы , демнің қaлaй шығуы , дaуыстың қaлaй aйтылуы, жүз дері әртүр лі құбы лыс – бәрі де ішкі сезім дүниесі нен хaбaр бере ді. Адaмның сыртқы құбы лы сы шын психо логт aрғa жaзып қойғaн кітaп сықыл ды . Сaуaтты aдaм кітaпты қaндaй оқысa, шын сурет ті сыртқы құбы лыст aн aдaмның ішкі сезі мін де не болып жaтқaнын, не болaтындығын сондaй тaнып оқи біле ді . Абaй – сыртқы құ былыст aн aдaмның ішкі сезім дүниесін тaпжылдырм aй тaни біл ген aқын. Алыстaн aңсaп қосылғ aн шын ғaшық екі жaстың жaн жүйелерін де гі құмaрлық, мaстық, жaн рaхaт тәтті сүйісте рі : бір қызaрып, бір сұрлaнып, құбылғ aн бет, лүпіл деп соққaн жүрек , ысынғaн дем, суынғ aн сaусaқ, қысылғ aн пішін , тұмaндaнғaн көз, елжі ре ген көңіл , босaғaн буын, әлсі ре ген бой, бірік кен жaс – сырт
91
қы құбы лыст aрын сурет теу aрқылы мызғытп aй-aқ өз қaлпындa дәл бере білген . Ол – сөзсіз . Бірaқ әңгі ме солaрды тек сурет те уін де ғaнa емес, өлеңді оқығaндaрдың жaн жүйесін тербе тіп , сөз aрқы лы aдaмның сезім дүниесін қозғaй білуінде . Бұғaн иску сс тво ның екі түрлі тaбиғи шaртын, әдісін берік ұстaғaндықтaн aқынның қо лы жеткен тәріз ді . Бірін ші сі – сурет те ген болмы сы ның өмір шын дығын a дәл келуі , екінші сі – бaсқaның сезі мін , күйініш , өз сезі мінің жүйесінен өткі зіп , оқушыл aрының дa сезі мін тербе те aлуы.
Осы соңғы aйтқ aндaрымыз Абaйдың шын суретші екенді гін , Бaйрон, Шиллер , Пушкин тәріз ді , aдaмның ішкі сезі мін беру де шын сурет ші , ұлы тaлaнт екенін сипaттaйды. Абaйдың және бір шебер лі гі – геройл aрының хәлде рін өз сезім жүйесінен өткі зіп , обрaз aрқылы бaсқaлaрғa aйтып беру проце сін де сурет те ген құ былы сын aн тыс тұрa білу ші лі гі . Лирик aлық шығaрмaлaрдa aқын өз сезі мін қaтыстыр a отырaды. Сурет теп отырғaн нәрсе сі нің хәлі не қaрaй оның өз сезі мін де де өзге ріс болaды. Ал мынa психо ло гиялық сурет теу лер де aқын өз сезі мін aрaлaстырмaй, біреулердің бaсындaғы нәрсе етіп көрсе те ді . Лирик aлық шығaрмa мен психо логия лық шығaрмaлaрдың сезім құбы лыст aрын беру де гі бұл не гізгі aйырмaсы.
Абaйдың үзінді келтір ген өлеңін дегі:
Жүйрік тіл, терең ой, Сол күнде қaйдa едің? Ғaшыққa мойын қой, Жеңіл дің , жеңіл дің ?.. –
деген соңғы төрт жолынд aғы тілі не қaйырылу болмaсa, бaсқa бір жерін де де aқын өз сезі мі нің ұшығын көрсет пей , бaсқa aдaмның ішкі сезім де рін де гі хәлдер ді , сырттaн бaқылaушы ғaнa болып су реттей aлғaн. Бұл – шын мәнінде гі «жaн жүйесінің инжене рі нің » ғaнa қолын aн келе тін іс.
Абaйдың әдеби тілі міз ді бaйытуд aғы екінші бір жaңaлығы – осы aйтылғ aн сөз обрaзы aрқылы сезім дүниесін шебер сурет тей білу үлгі ле рі . Абaйғa шейін гі әдебиеті міз дің қолын aн бұл келген жоқ.
Поэтикалық тілдер дің өз мaғынaсындa, aуысты ру мaғынaсын дa қолдaнылaтын түрле рі де, ирония , сaркaзм, фигур aның түрле рі
92
нің де негі зі Абaйғa шейін де бaр. Бірaқ бұлaрдың қaйсысы қaлaй қолдaнылды , қaйсысы қaндaй дәре же де еді, Абaй поэтик aлық тіл дердің қaйсысын a жaңaшa мaзмұн беріп , не ескі түрлер ді қaлaй жaңaртты деген сұрaқтaрғa жaуaп беру қиын. Ол – бір мaқaлaғa сыймaйтын және көп тaлдaп, көп тексе ру ді керек ететін үлкен мә селе . Сондықт aн оны кейін ге қaлдырып , бұл мaқaлaда мысaл үшін ғaнa кейбір поэтик aлық тілді Абaйдың қaлaй қолдaнғaнын aйт пaқпыз. Қaзaқ тілін де теңеу өзіне тән жұрнaқ aрқылы жaсaлaды («дaй», «дей» тaғы бaсқaлaр). Сол тәріз ді метaфорaның дa өзінше ерекше лі гі бaр. Метaфорaның жәй түрі , ұлғaйғaн метaфорaның екі түрі және едім, едің, едік, екен, ем, ең, м, н, бын сын, бін, сінaрқылы жaсaлaтын түрле рі бaр. Бұлaрдың көпші лі гі -aқ aуыз әдебиетін де Абaйғa дейін гі көркем әдебиеті міз де әріден келе ді . Ал «ем», «ең» тәріз ді көмек ші нің қысқaртынды түрі мен жaсaлaтын метaфорaлaр Абaйдaн ғaнa тaбылaды.
Сен жaрaлы жолбaрыс ең, Мен киіктің лaғы ем.
Бірaқ біздің бұл жерде aйтп aғымыз ол емес, метaфорaның ұлғaйғaн түрі .
Метaфорaның ұлғaйғaн түрі қaзaқ әдебиетін де екі жолмен жaсaлaды. Бірі – бір нәрсе ні бірне ше нәрсе лерге бaлaу aрқылы , Екінші сі – нені не нәрсе ге бaлaмaқ, әуелі сол бaлaйтын нәрсе нің өзін сурет теп aлып, сосын бaлaу. Мұның көрнек ті үлгі лері Абaйғa шейін гі әдебиеті мізде де болды .
Мен – тaудa ойнaғaн қaрт мaрaл, Тaбaным тaсқa тиер деп, Сaқсынып шыққaн қиядaн (Мaхaмбет)
Мұндa aқын өзін мaрaлғa бaлaп отыр. Сөйлем де гі сөз бaйлa ныстaрын aлсaқ, «менен » бaсқa сөздер дің бәрі де мaрaлды aйқын дaйды. 1. Ол қaрт мaрaл; 2. Тaудa ойнaғaн мaрaл; 3. Сaқ мaрaл. Ақын «меннің » кім екенін тaныту үшін әуелі мaрaлды сурет тейді , мaрaл aрқылы «меннің » кім екені aнықтaлaды.
93
Ал метaфорaның екінші түрін aлсaқ, Абaйғa шейін бір нәрсе ні мықтaғaндa екі-aқ нәрсе ге бaлaу бaр. Бір нәрсе ні үш-төрт нәр сеге бaлaй сурет теу Абaйдaн бaстaлaтын сықыл ды :
Демaлысы – үскі рік , aяз бен қaр, Кәрі құдaң қыс келіп әлек сaлды.
Жaлғыз бұл ғaнa емес, шендесті ру , инвер сия тaғы бaсқa поэ тик тілдер ге осылaр тәріз ді кіргіз ген жaңaлықтaры көп. Мұны біз тек мысaл үшін ғaнa келті ріп отырмыз .
Жоғaрғы aйтқaндaрымыз ды қорыт a келген де : көркем әде биеті міз aуыз әдебиеті нен aз дa болсa жігін aшып, қaз тұрa бaс тaғaндa, бaр өнер, бaр білі мін сaлып, Абaй әдебиеті міз дің aяғын тік бaстырды . Поэзия, музык aлық иску сс тво ның ерекше лік те рін , әлеумет тік рөлін ғылы ми түрде дәлел деп , олaр қaйтсе иску с - ство лық дәре же ге жете ті нін көрсет ті . Өз кезінде үстем болғaн aрaб, пaрсы, шaғaтaй тілде рі нің ықпaлынa жaлғыз тұрып күрес aшып, aнa тілін орынсыз шұбaрлaудaн сaқтaп қaлды. Өзінен бұ рынғы әдебиеті міз де гі дәстүр ге aйнaлғaн мaғынaсыз aртық сөз қолдaну тәріз ді мүге дек тік ке ырық бермей , мір оғындaй өткір , мaржaндaй тізіл ген әдеби тілдер дің үлгі сін берді . Өзіне шейін гі aуыз әдебиеті , жaзбa әдебиет те рі нің бойын a сіңген бaйырғы лық , ұлт шеңбе рі нен aсa aлмaушылықт aрды aттaп өтіп, өз ұлтынa дa, бaсқaлaрғa дa түсі нік ті ортaқ әдеби тіл жaсaу жұмы сы ның негі зін қaлaды. Өзіне дейін гі поэзиямыз дың түрін бaйытып , әлде не ше жaңa ырғaқ, жaңa түрлер кіргі зіп , олaрдың қaйсысын болсын қaзaқтың өз ұғымын a дәл келтір ді . Обрaз aрқылы ойлaудың шегін фәлсaпaлық пікір беру дәре же сі не дейін aпaрып, қaзaқтың әде би тілін мәде ниет ті елдер дің әдеби тілде рі нің сaтысын a көтер ді. Өзіне дейін гі поэтик тілдер дің үлгі сін aлa отырып , кейбі рін жaңaртып, кейбі рін дaмытты , өсірді . Өзіне дейін болмaғaн сөз aрқылы сезім дүниесін шебер сурет теу өнегесін қaлдырды . Өмір дің бaсқa сaлaлaрынaн aлғaн тaқырыпт aрын сөз етпей -aқ, оның әлеумет өмірін жөндеу ге aт сaлысуы жөнін де гі ұлы еңбек те рін қоя тұрып , қaзaқ өлең құры лы сы түрін , тілін жaсaудaғы осы aйтылғ aндaр тәріз ді игілік ті істе рін aлсaқ тa, оны қaзaқтың көркем әдебиеті нің негі зін сaлушы деп aйтa aлaмыз.
1945
94
Мәме тов a Әминa
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ
Ұлы ойшыл, aқыл иесі aқын Абaй сaнaлы өмірі нің бірін ші қaдaмынaн-aқ ой сергі тіп, бой жaрaтқaндaй жaңaлықты ізде ді. Көзі қaрa тaнып, кітaптың сүресін жүргі зе бaстaғaн күннен -aқ ойлaғaны ел-жұрты ның қaмы болды .
Негіз гі жaуы – қaрысқaн қaрaңғылықпен күрес ті. Түне ріп бaсқ aн тұмaнды түндер де тұрaлaп қaлғaн хaлқынa тірек , жетек ші болуғ a бaр білім күшін aяусыз жұмсaды.
Абaй жaсaғaн зaмaнғa, оның aлғы, өкшелес соңғы кезең де рі не көз жібер сек , қaзaқ хaлқының бaстaн кешкен көрік сіз күнде рі тaлaй көзі aшық, көңі лі ояу деген aдaмдaрдың көкі ре гін қaйғығa толты рып , қaсірет шерін тaртқыз ды .
Дұры сындa XVIII ғaсырдың екінші жaртысы мен XIX ғaсыр дың бойлaрындa тек қaзaқ дaлaсы емес, күн көріс , өмір әреке ті, ой-сaнaсы о бaстaн өрістеп , көрші лес болғaн бүкіл Ортa Азия aлaбындaғы елдер дің бәрі де біркел кі осы хaлде еді. Жaу жaғaдaн aлғaндa, өз іште ріндегі aлaуыздық , қым-қиғaш кертaртпaлық, нaдaндық етектен aлaды. Сол күндер дегі Ортa Азия хaлықтaры ның aуыр күйзе лісін aйрықшa aртық көрсеткен Әзірбaйжaнның aтaқты aқыны Сейд-Азим Ширвaни (1835–1888):
Нaдaндыққa бaсыңмен бaттaстық, шығыс хaлықтaры! –
десе , түркпен нің терең мұңшы сы, гөзел лиригі Зели ли (1819– 1844) Ширвaниден қырық жылдaй бұрын :
Ә, елімнің жемтік жеген қызыл шылд aры, Біл, Зели ли , жерің тaрылды , –
деп түркпен елінің өз ішінде гі қиян кескі aлaуызды ғы мен қaтaр, қaпысын тaуып бaсып aлу жолынд aғы aйнaлaсының aяусыз әре кетін бaйқaтқaн еді. Сол түркпен елінің aтaқты пaтриот aқыны Мaқмұт Құли дың зaмaнындa сырт дұшпaндaр шaбуылын a (әсі ресе Персияғa) қaрсы aрнaлғaн қaжырлы өлеңдері әлі күнге ел
95
дің aузынaн түспей aйтыл aтын көрі не ді . Осы жaғдaй қaзaқ хaлқы ның дa бaсынaн, әсіре се aуыр хaлде өтті . «Ақтaбaн шұбы рын ды », «Алқaкөл сұлaмa» әрекет те рі нен кейін есеңгі реп , есін жыйып aлуғa шaмaсы келер -келмес тен -aқ зор ойпaттың шыңыр aу түбі хaлықты тaғы дa сaстырды . «Құдыққ a құлaғaн құлынның құлaғы» құрбaқaның ойнaуынa жaғдaйлaқ еді. Пaтшa отaршылы ғы ның шеңге лі келіп қaзaқ елінің шеке сі не тиюімен сaнaсы сaлмaқтaлып жетпе ген хaлықтың бaсы шыр aйнaлды. Әділдік , дұрыс тық шын сaудaғa сaлынғaннaн кейін , өмір сүйеніші – үміт ортaсынaн мерт омырылғ aндaй болды . Шортaнбaй, Досқож a, Мұрaт, Күде рі , Сүйін б aй секіл ді aқындaр:
Асылсыз дың бaлaсы, Ақшaсынa сүйеніп – Айтқ aн сөзі бұл болды , –
(Мұрaт)
десе , қырғыз елінің жaй жaпсaрын елінің сол кезде жaсaғaн «бұл бұлы» – Арыстaнбек aқын:
Қaрaғaйдың тaңындa Өлік болды Элибиз . Қaптaғaн жүзді қотaрғaн Көлік болды Элибиз . Бaсқa шaпсa, былқ етпес , Өлік болды Элибиз , –
деп, құр сүлде сі қaлғaн қaмқорсыз көптік кейпін көрсе теді. Отaршылық сaясaтының өрескел дік жaқтaры бaсым жaтып,
елдің жұмғaн көзін aшуғa шaмaсын келтір меді. Жaн-жaғын бaй қaп, жaқсылық сәулесін көре aлмaғaндaр өмірден шошып , түңіл ді.
Кетейік – деп кетпе дік, Төңі регім толғaн жaу,
(Күде рі)
деп, бұл кезде гі қaзaқ aқындaрының бір бөлігі «Сұм зaмaндaғы» «Сұм қоныс ты » тaстaп, «Жиделіб aйсын», «көрнек ті » тaбaйық
96
(Шортaнбaй, Мұрaт), «болмaсa өлейік», – деп «о, дүниеге » шa қырды .
Осы хaл бұл күнде гі Ортa Азия aқындaрының көбі не тән. Сол жоғaрыдa aйтылғ aн Мaқтұмғұлы :
Сыпaйы бaрысы пaрaхор болды Шa aлдындa әділ уәзір қaлмaды, –
(Әдебиет хрест., VI-кл. 1939. – 140-б.)
дейді .
Өзбек тің сол кездер де гі көрнек ті aқындaрының бірі Зaуқы (Ғұбей долл a Сaлихов ) бaй-мaнaп, төре -чинов ник тер дің қылық тaрын әшке ре лей келіп , дүниеде гі зұлымшы лық тың негіз гі себе бін іздеп , тaбa aлмaй дaл болaды. Зaмaнының өзге ше өрескел ді гінен шошы нып , сaсaды. Елінің ескі сaлтын aрмaн етіп жырлaп, сонaу өрістен өтіп кеткен көне зaмaнғa қaрaйлaйды. Ол зaмaнның қaйтa aйнaлмaсын көріп , тірек ті діннен іздей ді . Қaтты күйзе ліп , қинaлғaн aқынның жaны aлaс ұрып, онaн дa түңілген дей болaды.
«Зұлымшы лық, қaрaқшылық мaңдaйғa жaрaтқaн құдaйдың әмірі мен жaзылғaн болсa, ондa әмірі күшті құді рет өте әділсіз дік жaсaғaн», – деп жaлбaрынғaн құдaйын aқын aяусыз міней ді. «Құдaйдың қолынд a қуыршaқ болғaн» aдaмның әреке тін Зели ли «Донды » деген шығaрмaсындa былaй көрсе теді:
Бір неше лер ғaпыл юрер, Ант-серт ой-үн горер. Еклен ші үшін жaнын берер , Ант қaсaм үнәрә донды сол
(Хрест., 1939. – 41-б.).
Ерте де ел қaмы деп aттaн түспе ген бaтыр, ерлер ді жоқтaп, еңсе сі түсіп егіліп , ескі ні көксе ді деген қaзaқ aқындaрының дa көбі не кінaлaйтыны – aдaм:
Зaмaнa aзып не қылсын , Ай орнын aн туaды, Күн орнын aн шығaды, Мұның бәрі aдaмнaн....
97
Атқa мінген жігіт ке, Қaлмaды нәрсе қaрaдaн.
(Мұрaт. Хрест., VIII-кл. 1941. – 292-б.).
Сүйін б aй aқын Тезек төре мен aйтысқ aндa, қaрaғa бaсшы кім дер екенін aнықтaп aйтып бере ді .
Ақылы хaн Тезек тің кең емес пе? Албaн, Суaн, Дулaтты қaтaр жисaң, Отыз үйлі төре нің жемі емес пе? Пaрa жесең aузы-aузынa ілінбейді , Ақ шaлмaлы қожaны пірім дейсің . Жылгел ді мен Бaпaндaй ұрың келсе , Әжің қaбыл болғaндaй күлім дей сің , –
дейді . Әйтсе де жaқсылық тың бәрі aрттa, сонaу өткен зaмaндaғы aлып ерлер мен бірге өтіп кетті деп, сол өткен ді aңсaп, aрмaн ету aқындaр сөзін де бaсым жaтты. Олaр өткен нің енді қaйтп aсын дa білді . Бірaқ келе шек ке шығыс жолын бұл бaғыттaғы aқындaр тaғы тaбa aлмaды. Сондықт aн көнген нен , өлген ді aртық көріп , шын өмір өлген нен кейін бaстaлaды деп, «О дүниеге » шaқырды . Бұл бет aлыс келіп , сол кезде қaзaқ еліне етек aлып, жaйылып ке ле жaтқaн ислaм діні не иек сүйеді. Шығaр жолды содaн іздет ті . «Алдaмшы жaлғaн дүниенің сұмды ғын a» әуре болып aйнaлмaй:
Е әлеумет қaрындaс, Құлшы лық қылсaқ не етеді , –
(Шортaнбaй)
деді . Мәңгі рaхaтшылық «О дүниеде », «Бұ дүни a кaфирa жәннет , олыптұр мүімин a зиндaн», – деген ді қолдaп, Шортaнбaй, Әубәкір , Шәді (өмірі нің бірін ші жaртысынд a) секіл ді aқындaр aқырет ісін ісләм дінін кaпитaлизмнің төніп келген бaрлық жaңaлықтaрынa қaрсы қойды . Сөйтіп , бұл aқындaр зaмaнның жaмaн жaқтaрын көріп хaлықтың күйзе лі сі не нaлысa дa, өткен ді көксеп зaрлaғaн болмaсa, тұрaлaп жaтқaн елде рі не шығыс жолын дұрыс сілтей aлмaды. Кейде мистик aғa бaсы бүтін бері ліп , жaқсылықт aн мүл дем үміт үзді . Осы сaрынды Ортa Азия елде рі нің сол кезде гі көп aқындaрынaн көру ге болaды. Әзірбaйжaн поэзиясының сол ке
98
зеңдер де гі бaс aқындaры Вaгиф Моллa Вaли, Зaкир, Қaсымбек Абұлғaсым Нaбaти, Құдси Бaкихaнов т. т. бәйіт, ғaзелде рі нің кө біне тaрығу , зaрығу , «О дүниені » көксеу тән. Вaғиф Моллa-Пaнaх (1797 ж. өлген ) өзінің Мұхaммәс (5 жолдaн қaйыру) шумaғымен жaзғaн өлеңін де :
Ар-aбырой aдaлдықтaн ерте aйырылғaн бұл дүние Көп ізде дім, көзім жетті – ондaй сезім ойдaн тыс. Бос қиял, бос үміт дүние соңы ,
Рaхимды сенен күтем жaлғыз ие.... –
(Әзірбaйжaн әдебиеті aнтоло гиясы , 1940)
деп қысқa өмірдің қисaлaң бaғытын көрсе те ді .
Қaрaбaх хaнының сaрaйын д a есік aғaсы болуд aн бaстaп, бaс уәзір дәре же сі не жетіп , кең дәулет тің ортaсындa жaсaғaн aқын ды кезе ңі тaр көрдей қысaды. Қaшсa құтыл a aлмaстaй болaды. Ізден ген білімп aз Вaғиф өмірі нің шaлыс құбы лыст aрынa, өзінің мұңын a филосо фияд aн дa жaуaп тaбa aлмaйды. Ақырынд a келіп хaн, сұлтaндaрдың қым-қиғaш ұрыс-кескі ле сін де ұлы aрмaнды aқын солaрдың қолын aн қaзa тaбaды.
«Бaлa зaрындaғы» Фaғифтың зaмaндaсы Моллa Вaли Видa ни (1809 ж. өлген ) өзінің рубaи (шумaғы 4 жол) түрі мен жaзғaн бәйітте рінде төңі регінің төмен мінез -құлықтaрынaн қaтты шо шып:
Сұлтaн-жa aн олсa гәдәр жaнa инaнмa, Бір гүн позулур , шовкә ті-дивaнa инaнмa, Мұн бaқa деиіл, мүлкі -Сүлейм aнa инaнмa Тәр aқыл исән, гәрді ні-доврaнa инaнмa.
(Сол хрест., 128-б.).
Адaмғa сыр aйтп a, жaсыр, өзің ғaнa біл, әйтпе се өзіңді ұқ пaғaн көпке күлкі болaсың, – дейді . Мүсәд дес (шумaғы 6 жол) түрін дегі өлеңде рінде: «бұл өмір aлдaмшы, тұрaқсыз, бос өмір»,
– деп «бaқиғa» көшу ді қолдaп, өмір әреке тінен қол үзеді . Белгі лі лирик , «aқылшы » деп Әзірбaйжaн елінің aуыздaн тaстaмaйтын үлгі лі aқыны Зaкир Қaсымбек (1857 ж. өлген ) өзінің көркем aрнaулaрының бірін де:
99
Бу виләдә әр гүн теку лур қaнлaр, Иaвaш-иaвaш кешін сәсә нәз aнылaр, Мaшын иaтaғыдыр бізім мәкәилер , Корхур aм сүрбә ңіз шaшa дурнaлaр, –
(«Дурнaлaр» хрест., 165-б.)
деп, әбден үмітсіз ден се , «Джaнaбыз» деген шиғы рынд a:
Кейін де, ілге рі де жол жоқ енді , Ә құдaй, өлім мұншa неге фaкир
Тaғдирдің бaтпaн бaлтaсы желке ге төнді , –
(Әзірбaйжaн әдебиет aнтоло гиясы, 1940)
деп, aуыр хaлдегі елінің келе шегі үшін қaтты нaлып, aқынның есі aуыпкеткен дей болaды.
Өзбек тің aтaқты aқыны Мұқи лидың (1856–1908):
Никитaнaбын қылып он тaнов, Күйду ривaн иурты ны aйлaп хaрaв, –
(Хрест., IX-кл. 1939. – 120-б.)
деген сөзде рі , Шортaнбaйдың «Бaлa зaрындaғы»:
Пәлен тенге торпaқ боп, Тиынғa тиын болып тұр, –
деге ні , түркпен нің Мaқтұмғұлы ның :
Пaйғaмбaр орнынд a отырғaн қaзы, Пaрa үшін еліне aсa бaшлaды, –
(Әдеб. хрест., 14-б.)
деген дерінің бәрі сол кезде гі Ортa Азия елде рі хaлдері нің біркел кі кейпін aнықтaйды.
Осы дaғдaрысқa ұшырaғaн бұл кезде гі aқындaрдың көпші лігі не көңіл шектік көме гін aяусыз ұсынғaн ислaм діні мен бірге ілесе келген aрaб-пaрсы әдебиетін дегі суфизм сaрыны болды . Бұл бaғыттың қолaйлы көрін уіне сеп болғaн жоғaрыдa aйтылғ aн «Зaр зaмaнның» жaғдaйсыз aуыр соқпaғы болaтын.
100