Isem_yasalyshy

Исем ясалышы

Ясалма исемнәр

-чы/-че кушымчасы

Продуктив -чы/-че кушымчасы исемнән, кайбер сыйфатлардан исемнәр ясый; татар теленең үз сүзләренә һәм чит телдән кергән сүзләргә дә ялганырга мөмкин. Бу кушымча ярдәмендә ясалган сүзләр, гомуми мәгънәсе буенча эш башкаручы затны белдереп, түбәндәге мәгънә төсмерләренә ия:

• һөнәр иясе: тәрҗемәче, тәрбияче, тарихчы, әдәбиятчы, икътисадчы;

• предмет (корал, җайланма, машина) ярдәмендә эшләүче зат: ташчы, футболчы, баскетболчы, велосипедчы, дизайнчы;

• вазифа башкаручы затны: җитәкче, киңәшче, ярдәмче, сакчы;

• билгеле бер шөгыль иясе: балыкчы, аучы, сәяхәтче;

• билгеле бер урында эшләүче: юлчы, китапханәче, урманчы;

• билгеле бер агым тарафдары: сәясәтче, милләтче.

-лык/-лек кушымчасы

-лык/-лек сүз ясагыч кушымчасы, төрле сүз төркемнәренә ялганып, исемнәр ясый һәм түбәндәге мәгънәләрне белдерә:

• табигать күренешен белдергән атамаларга ялганып, предметларның җыелмасын, тупланмасын: җиләклек, каенлык, имәнлек, комлык;

• әгъза исемнәренә ялганып, җайланма атамасын: күзлек, битлек;

• -чы/-че кушымчалы исемнәргә ялганып, һөнәри, иҗтимагый-сәяси эшчәнлекне: укытучылык, бакчачылык, җитәкчелек;

• сыйфатларга ялганып, абстракт төшенчәләрне: яхшылык, эшчәнлек, матурлык, яшеллек, чисталык, бәйсезлек;

• саннарга ялганып, акча берәмлекләрен, рейтингны: бишлек, унлык, беренчелек.

-лык/-лек кушымчасы вакыт төшенчәсен белдергән исемнәргә ялганып, сыйфатлар да ясый: атналык график, айлык эш хакы, еллык керем, ике сәгатьлек юл.

-даш/-дәш кушымчасы

-даш/-дәш (-таш/-тәш) сүз ясагыч кушымчасы, исемнәргә ялганып, ниндидер уртак билгеләре буенча бергәлекне белдергән исемнәр ясый. Бергәлекнең түбәндәге мәгънәләре белдерелә:

• урын буенча бергәлек: юлдаш, бүлмәдәш, авылдаш;

• вакыт буенча бергәлек: замандаш, курсташ, яшьтәш;

• нәсел-ыру, милләт буенча бергәлек: милләттәш, тугандаш;

• эш-шөгыль, мәсләк буенча бергәлек: фикердәш, каләмдәш, сердәш.

-лы/-ле кушымчасы

-лы/-ле сүз ясагыч кушымчасы исемнәр ясауда катнаша. Ил, шәһәр исемнәренә ялганып, шул җирлектә яшәүче затны белдерә.

• Ил исеменә -лы/-ле кушымчасы ялганып, гражданлык мәгънәсендәге сүз ясала:

Австралия  австралияле

Америка  америкалы

Аргентина  аргентиналы

Италия  италияле

• Шәһәр исеменә -лы/-ле кушымчасы өстәлеп, шул шәһәрдә яшәүче халыкны белдерә:

Казан  казанлы

Мәскәү  мәскәүле

Рим  римлы

Игътибар итегез:

төрек – милләт атамасы

төркияле – Төркия гражданы

-гыч/-геч кушымчасы

-гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчасы, фигыльләргә ялганып, корал, сирәгрәк эш башкаручы затны белдергән исемнәр ясый: ачкыч, баскыч, бетергеч, суыткыч, очкыч, белгеч, ерткыч.

-ма/-мә кушымчасы

-ма/-мә сүз ясагыч кушымчасы, фигыльләргә ялганып, исемнәр ясый һәм түбәндәге мәгънәләрне белдерә:

• эшнең нәтиҗәсен: бүлмә, туңдырма, ярма;

• эшнең объектын: тартма, белешмә;

• эшнең урынын: оешма, киңәшмә.

-ыш/-еш кушымчасы

-ыш/-еш кушымчасы, фигыльләргә ялганып, исемнәр ясый һәм түбәндәге мәгънәләрне белдерә:

• эш-хәлнең, хәрәкәтнең атамасын: үсеш, үзгәреш;

• эш-хәлнең нәтиҗәсен: күренеш, отыш;

• эшнең ысулын, алымын: яшәеш, торыш, төзелеш.

Кушма исемнәр

Кушма исемнәр үзара ияртүле бәйләнештәге ике сүз кушылуы нигезендә барлыкка килә һәм һәрвакыт кушылып языла:

алма + агач = алмагач

кул + яулык = кулъяулык

Кушма исемнәр түбәндәге калыплар буенча ясала:

• сыйфат + исем: карабодай, аккош, терекөмеш;

• исем + исем: көньяк, төньяк, ашъяулык;

• сан + исем: өчпочмак, бишбармак, дүртпочмак;

• алмашлык + исем: үзаң, үзидарә;

• исем + фигыль: эшкуар, урынбасар, Илсөяр.

Кушма исемнәрнең икенче компоненты ясалма сүз белән бирелергә мөмкин: алъяпкыч, көнбатыш, көнчыгыш, сусаклагыч.

Татар телендә чит телләрдән кергән кушма сүзләр киң таралган. Алар авто-, агро-, аэро, био-, вело-, гео-, гидро-, зоо-, кино-, микро-, моно-, мото-, радио, теле-, фото-, электро- кебек кыскартылган компонентлар белән ясала һәм, нигездә, фәнни-техник терминнарны белдерә: агротехника, велоспорт, гидромеханика, зоопарк, кинокартина, микроклимат, телефильм. Икенче компоненты татар сүзе белән бирелергә мөмкин: радиодулкын, электроүткәргеч, телекүпер, фоторәсем.

Шулай ук фарсы теленнән кергән -ханә (бүлмә, йорт бина), -намә (язу) компонентлы кушма сүзләр кулланыла: ашханә, китапханә, даруханә, сәяхәтнамә, васыятьнамә.

Парлы исемнәр

Парлы исемнәр ике кисәктән торалар һәм күплекне, җыйма мәгънә белдерү, сүзләрнең мәгънәләрен киңәйтү яки көчәйтү өчен кулланылалар. Парлы исемнәр түбәндәгечә төзеләләр:

• синоним яки якын мәгънәле сүзләрдән торалар: саулык-сәламәтлек, исәнлек-саулык, шатлык-куаныч, хатын-кыз, йорт-җир, гореф-гадәт;

• капма-каршы мәгънәле, ягъни антоним сүзләрдән төзеләләр: әти-әни, әби-бабай, ут-су, җир-күк, кием-салым, көн-төн;

• беренче сүз реаль мәгънәгә ия була, икенчесе исә хәзерге төрки телләрдә яки татар диалектларында беренче сүз мәгънәсен белдерә: бала-чага, савыт-саба, ир-ат;

• беренче сүз реаль мәгънәгә ия, икенчесе исә аның фонетик варианты гына була: әби-чәби, малай-шалай, имеш-мимеш;

• сүзләрнең берсе дә аерым кулланылмый, икесе бергә килеп кенә реаль мәгънә белдерә: әкәм-төкәм, эңгер-меңгер, ыгы-зыгы, шау-шу, ыбыр-чыбыр.

8 нче март көнне хатын-кызларга чәчәк бүләк итәләр.

23 нче февраль көнне хәрбиләрне генә түгел, барлык ир-атларны да бәйрәм белән котлыйлар.

9 нчы майда әби-бабайларга аеруча зур игътибар күрсәтәләр.

Улым, син йорт-җиргә күз-колак бул.

Камилә, кызым, син газета-журналларны җыеп бар!

Тезмә исемнәр

Тезмә исемнәр тотрыклы сүзтезмәләр калыбында ясала: ике, сирәгрәк өч сүз бәйләнеп килә һәм һәрвакыт аерым языла. Актив кулланыла торган түбәндәге калыплары бар:

• исем + исем (-ы/-е, -сы/-се): кура җиләге, бал корты, салават күпере, үги ана яфрагы;

• сыйфат + исем: кара җимеш, Ак диңгез, Ерак Көнчыгыш;

• исем фигыль + исем: кабул итү бүлмәсе, янгын сүндерү машинасы.

Кыскартылма исемнәр

Кыскартылма исемнәр (аббревиатуралар) – ике яки берничә сүзнең беренче хәрефләре яисә иҗекләре кыскартып ясалган сүзләр:

ТР (Татарстан Республикасы)

БДБ (Бәйсез Дәүләтләр Берлеге)

БМО (Берләшкән Милләтләр Оешмасы)

ЕБ (Европа Берлеге)

БСО (Бөтендөнья сәүдә оешмасы)

биофак (биология факультеты)

турагентлык (туристик агентлык)

Кыскартылма исемнәр кушылып языла; учреждение һәм оешма атамаларын белдергән сүзләр – баш хәрефтән, беренче иҗекләре кыскартып ясалган сүзләр юл хәрефеннән языла. Кыскартылма исемнәр килеш белән төрләнәләр, кушымчалары юл хәрефеннән янәшә языла: ТРның шәһәрләре һәм районнары, БМОга керү.